مقاله قنات 55 ص (docx) 55 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 55 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
فهرست
مقدمه
تعریف قنات
تاریخچه
قنات درگستره تاریخ
تعریفی فنی از واژه ی قنات
چندنمونه از قناتهای ایران
ساختمان های مرتبط با قنات
پایاب
قنات يا قنوات
مشخصات قنات
آغاز قنات
حفر قنات
طول و عمق قنات
ویژگیهای قنات
معایب قنات
طرز حفر قنات
قنات در افسانه‌های ايرانی
قنات در امپراطوری هخامنشی
مزایای عمده قنوات
ضرورت‌ها و مستندات قانونی حفظ و احیاء قنوات کشور
طرح احیاء و مرمت قنوات کشور
طرح ملی ساماندهی قنوات کشور
تقسيم بندي قنات از نظر فني
انواع قنات از جهت نحوه بهره برداري
انواع قنات از جهت مالكيت
واژه شناسی قنات
اسامي معادل قنات
ابزار و وسایل جهت حفر قنات
قنات و صنعت گردشگري
شماي قنات
كاربردهاي گوناگون قنات و كاريز در ايران و جهان
منابع
مقدمه
تازه واردی کهج قدم به فلات ایران ، به مراکش و یاواحه های صحرا(شمال آفریقا) می گذارد با ردیفی از دهانه ها مواجه می شود که مناطق خشک کوهپایه ها را طی می کنند تا به نقطه ای سبز و خرم که همیشه یک روستا و گاه یک شهر است برسند. اگر کنجکاوی به خرج دهد و به بررسی ادامه دهد درخواهد یافت که این سوراخها ، دهانه چاههایی است که سطح زمین را به دهلیزهای زیرزمینی که آب را به روستا می برد و در سطح زمین جاری می سازد ، متصل می کند.
292100410210
تعریف قنات
مجموعه ای از چند میله و یک کوره (یا کوره های) زیر زمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لا یه های) آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودخانه ها یا مردابها و برکه ها رابه کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری میکند و به نقاط پست تر می رساند.به عبارت دیگر ،قنات را می توان نوعی زهکش زیر زمینی دانست که آب جمع آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می شود و به مصرف آبیاری یا شرب می رسد.چاههای نیمه عمیق با کوره های شعاعی (کوره های شعاعی در چاهای نیمه عمیق معادل دستکها در قنوات است)،حالت خاصی از یک قنات بدون خشکه کار است،زیرا موتور پمپ کار خشکه کار را انجام می دهد.
تاریخچه
طبق نظر هانری گوبلو قنات در حدود 800 ق.م در شمال غربی ایران در مرکز ترکیه فعلی توسط معدنچیان برای استخراج آب معادن حفر گردید . این تکنیک کم کم مورد استفاده کشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ایران گسترش یافت.در حدود 525 ق.م توسط ایرانیان به عمان و مسقط و شبه جزیره عربستان منتقل شد.حدود 500 ق.م توسط لشکرکشیهای ایرانیان این فن در مصر رواج یافت . با گسترش اسلام ، شمال آفریقا با قنات آشنا شد و قنات یافوگا در حدود 750 میلادی توسط مسلمین در شهر مادرید پایتخت اسپانیا دایر گردید. در سال 1520 اسپانیاییها حفر قنات را در مکزیک آغاز کردند و از آنجا این تکنیک به لس آنجلس برده شد. در سال 1540 شهر پیکا در شیلی صاحب قنات گردید. گسترش قنات در شرق نیز قدمت طولانی دارد.
در بعضی از منابع اشکال متنوعی از قنات ترسیم شده است،گرچه نویسندگان این منابع در اصول و در به تصویر کشیدن مکانیسم قنات با هم توافق دارند،ولی در نام گذاری و تشریح اجزای آن سلیقه های گوناگونی را عرضه کرده اند.برش طولی یک قنات را در شکل زیر مشاهده می کنیم.این تصویر با استفاده از اشکال منابع فوق الذکر و تلفیق آنها با همدیگر به وجود آمده است.
قنات در گستره تاریخ
پژوهشگران بهاتفاق معتقدند كه بهرهبرداري از قنات ابتدا در ايران صورت گرفته و در دورهی هخامنشي توسط ايرانيان به عمان، يمن و شاخ آفريقا نيز راه يافت سپس مسلمانان آن را به اسپانيا بردند. مهمترين و قديميترين كاريزها در ايران، افغانستان و تاجيكستان وجود دارد. در حال حاضر در ٣٤ كشور جهان قنات وجود دارد ولي چهلهزار قنات فعال موجود در ايران چند برابر بيشتر از مجموع قناتها در ساير كشورهاي جهان است. مهمترين قناتهاي ايران در استانهاي كويري خراسان، يزد، كرمان، مركزي و فارس وجود دارد.
قنات يا كاريز يكي از شگفتانگيزترين كارهاي دستهجمعي تاريخ بشري است كه براي رفع يكي از نيازهاي مهم و حياتي جوامع انساني، يعني آبرساني به مناطق كم آب و تأمين آب شرب انسان، حيوان و زراعت و با كار گروهي و مديريت و برنامهريزي به وجود آمده است. اين پديدهی شگفتانگيز آبرساني از ديرباز و از عصر آهن بهعنوان يكي از منابع تأمين آب شرب و كشاورزي در مناطقي كه با خطرات خشكسالي در فلات ايران روبهرو بودهاند، نقش كليدي و مؤثري در نظام اقتصادي و حيات اجتماعي كشور داشته و موجب شكوفایي اقتصاد كشاورزي و ايجاد كار و فعاليتهاي متعدد شهري و روستایي و باعث آرامش مردم بوده است. به گواه تاريخ، و كشفيات باستانشناسي اين فنآوري مهم از ابتكارات ويژهی ايرانيان بوده و به تدريج، به ساير مناطق جهان، از جمله منطقهی اروپای غربي، شمال آفريقا، چين و حتي به بخشهايي از آمريكاي جنوبي چون شيلي راه يافته است.
تاريخ قنات در ايران بهطور مشخص، به دورهی ايران باستان و ماقبل كتابت و به عصر آهن بر ميگردد. تمدن پنجهزار سالهی شهر سوخته و تمدن هكمتانه و وجود قنات در اين شهر دليل روشني بر ساخت قنات در دورهی ماقبل هخامنشي است. يكي از قديميترين اسناد مكتوب شناخته شده كه در آن به قنات اشاره شده، شرح هشتمين نبرد سارگون دوم، (پادشاه آشور است كه در سده هشتم قبل از ميلاد ميزيسته) عليه امپراطوري اوراتور در سال ٧١٤ قبل از ميلاد مسيح است (محقق فرانسوي گوبلو به كمك يك لوح بزرگ مسي که با خط ميخي و به زبان آكادي نوشته شده، از آن مطلع شده است. اين لوح، اكنون در موزهی لوور پاريس موجود ميباشد). سارگون از كوههاي زاگرس ميگذرد و به ناحيهاي واقع در اطراف شهر اوهلو (مرند كنوني) در حدود ٦٠ كيلومتري شمال غرب تبريز در شمال درياچهی اروميه ميرسد. او متوجه ميشود كه در اين ناحيه رود وجود ندارد. معهذا ناحيهاي است كه با آبياري سبز و خرم شده، اما او از اين امر تعجب نميكند براي اين كه او در دشتهایي فرمانروایي كرده كه چنين تكنيكها يا سيستمهایي از حداقل دو هزار سال پيش در آنها معمول بوده است اما آنچه كه او را شگفتزده ميكند، بياطلاعي از منشاء اين آبها بوده است. به طور قطع، سارگون موفق شد كه قنات را ببيند. اما اين قناتها را چه كساني ساختهاند؟ و چه كسي اين تكنيك را به منطقه آورده است؟
به استناد كتيبهی سارگون، اورساي اول پادشاه همعصر او بوده كه اولين قنات را احداث كرده است. بنابراين فرمانرواي آشور، رواج اين تكنيك را كه به گفتهی او پديدهاي تازه بوده است، به اهالي اوراتور نسبت ميدهد. از طرف ديگر در ناحيهی درياچه وان (كه در آن زمان جزء خاك ايران بوده) ناظري در آغاز قرن هشتم قبل از ميلاد، به وجود ٢١ رشته قنات اشاره كرده است. در كتابي تحت عنوان «ارمنستان در گذشته و حال» نوشتهی لهمان ـ مورخ ١٩٢٥، آمده است كه ابداع قنات به اوراتورها تعلق دارد و ميدانيم كه اهالي اوراتور، اعقاب بلافصل ارمنيها هستند.
برابر مطالب اوستايي و مطابق شاهنامهی فردوسي هوشنگ مخترع قنات بوده است و جم يا جمشيد مخترع لباس، تبر، شمشير، بيل و ادوات كشاورزي است ميدانيم كه شاهان پيشدادي بر اساس داستانهاي شفاهي تا دورهی زرتشت ادامه داشتند واین روایت ها تا زمان فردوسي در ميان مردم نیز نقل میشدند اين داستانهاي شفاهي ريشهی هفت تا ده هزار ساله دارند.
اشغال فلات ايران از سوي مادها و پارسها با ايجاد شهرهاي بزرگ و باشكوه همراه است مانند شهرهاي اكباتان (همدان) و پاسارگاد پايتخت قديمي امپراطور ماد كه از سوي كوروش دوم بنيان گذاشته شد. همچنين تختجمشيد كه داريوش اول آن را در نزديكي پاسارگاد به وجود آورد و به صورت پايتخت هخامنشيان درآمد. شهر راگس يا راجس (ري) در چند كيلومتري شهر ري كنوني يكي از پرجمعيتترين شهرها بود. تمامي اين شهرها با استفاده از سيستم قنات توانستد آب خود را تامين كنند و به حيات خود ادامه دهند زيرا در آن زمان رودها و يا چشمههایي بيش از امروز وجود نداشته است. اما به هر حال قديميترين قنات ثبتشده در تاريخ به سههزار سال پيش (٣٠ قرن قبل)، برميگردد كه در آذربايجان و ارمنستان حفر گرديده است. در پي آن، در دورهی داريوش كبير (٤٨٦-٥٢١ ق. م) كه اوج شكوفایي و اقدامات آبياري و حفر كاريز در سرتاسر فلات ايران به شمار ميرود. قناتهاي متعددي در قلمرو فلات ايران و در عمان و مصر حفر شده است. بر اساس كاوشهاي باستانشناسي اين باور وجود دارد كه كاريزهاي ايجاد شده در نواحي جنوبي خليجفارس، خراسان، يزد و كرمان در دورهی هخامنشيان ساخته شده و قنوات قديمي قم و بسياري ديگر از مناطق ايران در عصر ساسانيان و قنوات تهران در دورهی صفويه و قاجاريه حفر شده است.
از مطالعهی كتب قديم و آثار باستاني ايران پيميبريم كه كندن كاريز و تعمير آن و آبياري و زراعت كاري مقدس محسوب ميشده است. در ونديداد كه زرتشتيان آن را كتاب الهي ميدانند و بعضي نيز آن را دايرةالمعارف فرهنگ باستان محسوب ميكنند چنين جملاتي وجود دارد:
سوگند ياد ميكنم به جاري كردن آب خنك در خاك خشك (كاريز) و عمارت راه و سوگند ياد ميكنم به زراعت و كاشتن درخت ميوه.
آقاي گوبلو، دانشمند فرانسوي كه حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و در زمينهی آب در ايران كار كرده است، اين سيستم باستاني دستيابي به آب زيرزميني را قابل مطالعه مييابد و بر اين اساس وقتي به وطن خود (فرانسه) برميگردد موضوع دكتراي خود را قنات انتخاب ميكند و با سفرهاي متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ٥٣٤ منبع علمي، تحقيقي، كتاب يا تز دكتراي خود را تحت عنوان «قنات فني براي دستيابي به آب در ايران» مينويسد او در اين نوشتهی خود ثابت ميكند كه قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد در حالي كه چينيها فن قنات را تازه چند قرن پس از ايرانيان آموختهاند، گوبلو در كتاب خود كه در سال ١٩٧٩ انتشار يافته مينويسد:
همه چيز دال بر آن است كه نخستين قناتها در محدودهی فرهنگي ايران ظاهر شدهاند و انگيزهی اصلي از حفر قنات، باور و فرهنگ يكجانشيني و توسعهی كشاورزي و آبادي بوده است به طوري كه اين صنعت در ميان تركهاي شرقي و اعراب كه فرهنگ كوچنشيني داشتهاند رونق نيافته است.
گوبلو دهها صفحه از كتاب خود را به بررسي صادر شدن فن قنات از ايران به ديگر كشورهای شرق و غرب و غيره اختصاص داده است اما براي جلوگيري از طولانيشدن مقاله فقط به ذكر نكات زير كه در واقع نتيجهگيري كوچكي از نوشتههاي مهم اين دانشمند فرانسوي است اكتفا ميشود: اين دانشمند در نتيجهی سالها تحقيق و نيز سفر به كشورهاي مختلف و همچنين استفاده از صدها منبع، معتقد است كه خاستگاه اصلي قنات ناحيهی آذربايجان غربي ايران و ارمنستان فعلي در منطقهی معادن سرب اين نواحي ميباشد و اين فن دستيابي به آب زيرزميني، در محيط فرهنگي ايران در اوائل هزارهی اول قبل از ميلاد مسيح، اختراح شد و سپس به سرعت در ديگر نقاط كشور و در خارج از آن رواج يافت اين فن دستيابي به آب زيرزميني در سالهاي ٨٠٠ قبل از ميلاد به وسيلهی كشاورزان در داخل فلات ايران رواج پيدا كرد و از آنجا به ساير نقاط جهان گسترش يافت. به عنوان مثال حدود ٥٠٠ سال قبل از ميلاد مسيح ايرانيان، آموزش فن حفر قنات را به مصر و حدود ٧٥٠ ميلادي مسلمانان بنياميه اين فن را از آنجا به اسپانيا منتقل كردند و سپس از آنجا به مراكش منتقل شد و حدود سال ١٥٢٠ ميلادي به آمريكا به ويژه منطقهی لسآنجلس فعلي، انتقال يافت (به موجب بررسيها، آب لسآنجلس آمريكا ابتدا به وسيلهی قنات تأمين ميشده است) و در سال ١٥٤٠ ميلادي به ناحيهی پيكارد شيلي منتقل شده است. بررسيهاي گوبلو ثابت ميكند كه سيستم قنات تازه در سال ١٧٨٠ يعني در حدود ٢٢٥ سال قبل به چين شرقي (ناحيه تورفان) رسيده است.
تعریفی فنی از واژهی قنات
مجموعهاي از چند ميله و يك كوره (يا كورههاي) زيرزميني كه با شيبي كمتر از شيب سطح زمين، آب موجود در لايه (يا لايههاي) آبدار مناطق مرتفع زمين يا رودخانهها يا مردابها و بركهها را به كمك نيروي ثقل و بدون كاربرد نيروي كشش و هيچ نوع انرژي الكتريكي يا حرارتي با جريان طبيعي جمعآوري ميكند و به نقاط پست تر ميرساند. به عبارت ديگر، قنات را ميتوان نوعي زهكش زيرزميني دانست كه آب جمعآوريشده توسط اين زهكش به سطح زمين آورده ميشود و به مصرف آبياري يا شرب ميرسد.
چند نمونه از قناتهای ایران
در حال حاضر عميقترين قنات ايران، قنات قصبهی گناباد است با حدود ٣٤٠ متر عمق مادر چاه آن، و طولانيترين قنات در منطقهی يزد قرار دارد با طول ١٠٠ كيلومتر. قنات قصبهی گناباد پيشينهی تاريخي ٢٥٠٠ ساله دارد و بيش از دو هزار هكتار از اراضي كشاورزان اين شهرستان را به صورت سنتي آبياري ميكند. در قنات قصبه با ٣٣١٣٣مترطول، ٣٤٠ مترعمق و ٤٧٠ حلقه چاه كه در دوران هخامنشيان و يا قبل از آن حفر شده است با يك محاسبهی سرانگشتي ميتوان گفت ٥٦ هزار تن خاك و سنگ براي حفر مادر چاه و چاههاي عمودي اتصالي و كانال افقي سراسري توسط كارگران و مقنيان جابهجا شده است و جابهجايي اين حجم خاك بدون ترديد كمتر از عظمت اهرام مصر نيست. قنات قصبه به عنوان عميقترين قنات دنيا، ميراث فرهنگي و تمدني عظيمي است و بدون شك يكي از عجايب تمدن بشري به شمار ميرود. قنات قصبه از نظر طولي (٦٠ كيلومتر) دومين قنات ايران بعد از قنات زارچ يزد محسوب ميشود و پرآب ترين قنات منطقهی كويري است.
پرآبترين قنات ايران، قنات اكبرآباد فسا است و قديميترين قنات ايران، قنات ابراهيمآباد اراك ميباشد و عجيبترين قنات ايران، قنات دوطبقهی مون اردستان است كه حدود ٨٠٠ سال پيش احداث شده است. اين قنات چاههاي مشترك ولي مادر چاهها و مظهر متفاوت دارد. قناتهاي تهران و ري كه دشت ورامين را آبياري ميكردند تا ٣٠ سال قبل جزء پرآبترين قناتهاي دنيا بودند ولي در ٢٠ سال گذشته به دليل تخريب مادر چاهها و عدم لايروبي از رونق افتادهاند. تاریخ حفر اين قناتها به دورهی صفوي و قاجاريه برميگردد. در تهران حدود ٣٠٠ قنات وجود دارد كه بعضي از آنها يكديگر را به صورت ضربدري قطع ميكنند قناتهاي تهران در منطقهی محمود آباد به دليل خاكبرداريهاي زياد كورهپزخانهها و به دليل عمق كم، به صورت روباز مسير خود را تا ورامين ادامه ميدهند. يكي ديگر از قناتهاي جالب و قديمي ايران قنات كيش ميباشد كه در سال ١٣٧١ كشف شد. قنات دو هزار ساله كيش با شهر زيرزميني ساخته شده در آن از مكانهاي ديدني كيش است. در مسير اين قنات، چاههايي به چشم ميخورد كه در گذشته براي لايروبي قنات حفر شده بود. تاکنون ٢٠٠ حلقه از این چاهها در مسیر قنات شناسایی شده است که فاصلهی هر کدام از یکدیگر به ١٤ تا ١٦ متر میرسد. سقف قنات را لایههای مرجانی به ضخامت ٢ تا ١٥ متر و لایههای زيرين قنات را خاك نفوذناپذير مارني تشكيل ميدهد كه اين خاصيت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لايههاي مرجاني در عمق نفوذناپذير زمين تشكيل سفرههاي آب زيرزميني را بدهد. چهار كيلومتر از مسير اين قنات تاكنون حفاري و لايروبي شده است و هم اكنون در عمق ١٥ متري اين قنات شهري زيرزميني با كاربري سياحتي و تجاري در حال ساخت و تكميل است.
در حال حاضر در ايران حدود ٤٠٠٠٠ قنات به طول ٢٧٢٠٠٠ كيلومتر وجود دارد كه فقط در استان خراسان ٧٢٣٠ رشته قنات با آبدهي ١٨٥٠٠٠٠٠٠٠ سانتي متر مكعب در ثانيه وجود دارد يعني ٩ برابر ذخيرهی سد كرج و ١٤٠ برابر ذخيرهی سد طرق. در تهران، دست كم ٣٠٠ رشته قنات شناخته شده، خفتهاند كه طول بعضي از آنها به ١٨٠٠٠ متر ميرسد.
45720089535
ساختمان های مرتبط با قنات
یکی از راههای استفاده از آب قنات هدایت بخشی از آن به داخل آب انبارها بوده است . احتمالاً آب انبارها از قرن نهم به بعد دریافت شهرها و روستاها گسترش یافته ، آب انبارها با توجه به کاربرد آنها در شهرها و روستاها ، صحراها و مزارع و در میان راهها به اشکال مختلف استقرار یافته اند . آب آب انبارهای میان راهی بیشتر از آب باران تامین می شده است در این حالت بامها و حیاط کاروانسرا طوری ساخته می شدند که با شیبی مناسب آب به آب انبار هدایت شود .
پایاب
پایاب سازه ای است برای دسترسی آسان انسان به گذرگاه زیر زمینی آب قنات و عبارتست از کوره ای به صورت مورب که از سطح زمین به قنات گشوده شده و با پله هایی به کوره وصل می شود در اردستان بعضی از قناتها در طول مجرای زیر زمینی خود چندین پایاب دارند که تعدادی خانوادگی و تعدادی برای استفاده همگان است .تامین آب آشامیدنی ،تجدید وضو ، شستشوی لیاس ، آرام بخشی و تامین آسایش … از جنبه های کاربرد پایاب می باشد . محیط پایاب به علت ویژگی ساختمان زیر زمینی و مجاورت با آب کاریز در تمامی فصول سال تقریبا دمای ثابتی حدود 28و29 درجه می باشد . پایاب واژه ای است فارسی و حداقل تاریخی هزار ساله دارد .
در مکانهایی که عمق قنات اجازه ظهور آب به سطح زمین را نمی داده مجبور به ساخت پایاب شده اند . باید توجه داشت که پایاب علاوه بر دسترسی به آب قنات محیطی بسیار خشک بوده است . ساختار پایاب افزون بر مشکلات خاص خود همچون حفر سیر پلکان طولانی آن در دل زمین و اتاق و یا فضای خاص آن نیاز به خاکبرداری زیاد بخصوص در فضای یاد شده داشته همچنین مستلزم حفر کانالهای جدید از قنات به پایاب بوده است .
پایابها به لحاظ عملکرد خود برای دسترسی به آب قنات معماری پیچیده ای ندارد فضای اصلی پایاب دارای یک اتاق با پلان به شکلهای چهارگوش و هشت گوش ساخته می شده است . در کف پایاب یک حوض است این حوض مدور یا چند وجهی دارای حفره هایی است که آب نهر قنات را از یک طرف به داخل آن می آورد و از طرف دیگر خارج می کند این حوض معمولاً گودتر از سطح کف است در بدنه عمودی پایاب انواع سکوجهت نشستن تعبیه شده است. در پایابهای خانه ها طاقچه هایی جهت قراردادن مواد خوراکی یا اشیاء دیگر در نظر گرفته شده است . همچنین با آویزان کردن زنجیری از سقف بر بالای حوض آب سبدی به آن وصل می شده و موادی چون گوشت را نگهداری می کردند .
پوشش پایابها از طاقهای مقاوم است . پایابها یکانهای زیادی دارند معمولاً در میان مسیر پاگردهایی با اتاقکی کوچک برای استراحت در نظر گرفته شده است مسیر پلکان مستقیم و یا L شکل است .
يك معمار و هنرمند يزدي مدت‌ها در هواي گرم و سرد، در زير زمين،در آن دالان‌ها، تيشه‌ها بر زمين مي‌كوبد و عنصر حيات و كيمياي هستي را كه در اعماق 50 تا 100 متري زمين آرام گرفته به سطح كوير خشك و بي آب و علف رهنمون مي سازد، تا مردمان كوير بار ديگر به شكرانه نعمت خداوندي، سر تعظيم به آستان حضرت دوست فرود آورند.
شايد كمتر اتفاق افتاده، گردشگراني كه به يزد سفر ميكنند، در كنار ديدن آثار تاريخي و فرهنگي، همچون ميدان امير چخماق، باغ دولت آباد، آتشكده هميشه روشن زرتشتيان، مسجد جامع، خانه لاري‌ها، زندان اسكندر، زيارتگاه و بعقه دوازده امام، برج و باروي خشتي يزد و خانه كلاهدوزها، از قناتهاي اين استان ديدن كنند و با نوشيدن يك جرعه آب خنك و معدني كه از فرسنگ‌ها راه و از زير خروارها خاك كوير، به اين مكان رهنمون ساخته، همت گمارند.
يزد، داراي قناتهاي زيادي است كه در ديد و نگرش گردشگران اين قناتها نماد صبوري و بردباري انسان‌هايي است كه با دستان پينه بسته خود، اين آثار ارزشمند تاريخي را به جا گذاشته اند.
قنات فيروزآباد ميبد، كه زماني، آب را از دل زمين به مردم كوير نشين ساساني مي‌رسانده است، لقب پيرترين رشته حياتي استان را در بين سه هزار و 141 قنات ديگر دارد.
اين قنات، 120 ليتر در ثانيه به مردم روستا آب مي دهد و 7 هزار نفر از مردم اين منطقه، از آب خنك اين قنات استفاده ميكنند.
قنات دهنو يزد با سرزير كردن 350 ليتر آب به چهار آبادي مهريز، دهنو، حسن آباد و مريم آباد، لقب پر آب ترين قنات استان را از آن خود كرده است.
قنات احمد آباد شهرستان تفت، نيز از لحاظ آبدهي در اولويت دوم قرار دارد و 300 ليتر در ثانيه آب دارد.
اين قنات از سه رشته قنات احمد آباد، كلانتري و نوابي تشكيل شده و حدود 50 هكتار از باغات را آبياري ميكند.
يزدي ها شيوه‌اي خاص در حفر قنات دارند به طوري كه از لحاظ فرهنگي و تاريخي اين روش اهميتي خاص يافته است.
شايد براي مردمان ساحل نشين خزر ويا لنج نشينان خليج هميشه فارس، قنات مظهر سخت كوشي باشد، ولي براي كويرنشينان خداترس، قنات، جزئي از اعتقادات فرهنگي و اجتماعي به حساب مي‌آيد و به همين علت نگارندگان سفرنامه‌ها و كتاب‌هاي تاريخ ايران و جهان، به اين رگ‌هاي حياتي كوير و درياچه‌هاي پنهان، توجه خاص نشان داده‌اند و وصف‌ها در ستايش نبوغ مردمان آفتاب خورده كوير نوشته‌اند.
قنات یا کاریز «کهریز» به راهی که در زیر زمین کنند تا آب از آن جریان یابد می‌گویند. قنات کانالی است که از دیر باز برای مدیریت آب در زمین می‌ساخته‌اند. رشته چاهی است که از «چاه مادر» سرچشمه می‌گیرد و احیاناً هزارها متر به طول می‌انجامد که سرانجام آب این قناتها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رساند ودر جای معینی به روی زمین می‌آید.
قنات يا قنوات
جمع «قنات» را « قنوات » گویند.طولانی ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه در شهرستان گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن میرسد. قنات یا کاریز «کهریز» به راهی که در زیر زمین می‌کنند تا آب از آن جریان یابد می‌گویند. قنات کانالی است که از دیر باز برای مدیریت آب در زمین می‌ساخته‌اند. رشته چاهی است که از «چاه مادر» سرچشمه می‌گیرد و احیاناً هزارها متر به طول می‌انجامد که سرانجام آب این قناتها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رساند ودر جای معینی به روی زمین می‌آید. ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را قنات یا کهریز نام نهادند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است، میتوان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد. قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری لازم قناتهای ایران ، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، مع هذا هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده ، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌است. طولانی ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه در شهرستان گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن میرسد. گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بودهاست.... تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «رویِ» موجود در کوههای زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده‌است.
مشخصات قنات
قنات ، تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد. چاهها که به آنها در موقع حفر ، میله هم گفته می‌شود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج ، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لایروبی ، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.
آغاز قنات
آغاز قنات همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده می‌شود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر می‌شود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی قنات ، پیشکار قنات نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن ، مادر چاه قنات قرار گرفته‌است. قسمت‌هایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید «خشکه کار» و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت «آبده قنات» نامیده می‌شود.
حفر قنات
حفر قنات معمولاً از مظهر ان که همان سطح زمین است و خشک می‌باشد، شروع و به مناطق آبده مادر چاه ، ختم می‌شود. بنابراین ، اول دهانه قنات یا هرنج که خشک است و بعد اولین چاهها یا میله‌ها که اینها هم خشک است و آب ندارد و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده می‌شود، حفر می‌شود. بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمت‌های آبده و بیشتر آبده زمین باشد، ادامه پیدا میکند.
130873517145
طول و عمق قنات
طول یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است، نسبت به شرایط طبیعی میزان متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین وعمیق ما در چاه دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد، عمق مادر چاه بیشتر می‌شود. طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده ، در حوالی گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن است و عمیقترین مادر چاه قناتهای ایران به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد و آن مربوط به قنات «قصبه» گناباد است. مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص میکند، شیب زمین می‌باشد. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.
ویژگیهای قنات
سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد. با توجه به چاهها و قناتهای موجود ، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود. آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در مواقع حساس به آب ، قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود و استفاده طولانی دارد، هر چند بطور دائم چه مصرف شود و چه شود، خارج می‌گردد. قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.
معایب قنات
در زمینهای هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات ، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.
قنات به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول و سالهای خشک ، آب قنات کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
خشکي و کم آبي از يک طرف و وضع کوهستاني، به خصوص شيب مناسب اغلب اراضي فلات ايران از طرف ديگر، موجب گرديد که حفر قنوات و استفاده از آبهاي زير زميني از قديمترين ايام تاريخي مورد توجه خاص ايرانيان قرار گيرد. اگر چه وسايل حفر قنات از هزاران سال پيش تا کنون تغييري نکرده است، مع ذالک ايرانيان با تحمل رنج فراوان موفق شده اند از ده قرن قبل از ميلاد مسيح مساحت زيادي از بيابانهاي بي آب و علف کشور را به مزارع و باغات سرسبز و خرم مبدل سازند و در روزگاري که هنوز تلمبه اختراع نشده بود، جمعيت زيادي از طريق حفر قنوات به کشاورزي مشغول شوند.
-6858003086100شاهان هخامنشي براي تشويق مردم به کشاورزي و آباد کردن اراضي باير و لم يزرع، مقرر داشته بودند که: هر کس زمينهاي بي حاصل را آبياري و آماده کند، تا پنج پشت از پرداخت ماليات و عوارض مقرر معاف خواهد بود. در عهد هخامنشيان ايرانيان فن فنايي را در کشورهاي مفتوحه معمول مي ساختند. چنانکه شبه جزيره عمان را به اين وسيله آباد کردند؛ و در بيابانهاي سوريه و شمال آسياي مرکزي به حفر قنوات پرداختند. فن قنايي به جهت عظمت و اهميتش از حدود مرزي ايران خارج شد و در کشورهاي دور دست تا دامنه کوههاي اطلس در آفريقاي شمالي نيز گسترش پيدا کرد.
در عهد اشکانيان و ساسانيان نيز که به امور کشاورزي توجه خاصي مبذول مي شد، احداث سد و نهر و حفر قنوات در درجه اول اهميت قرار داشت. ولي در زمان تسلط خلفاي عرب در ايران متدرجاً تأسيسات آبياري و آباديها تعمداً و يا بر اثر عدم توجه رو به ويراني گذاشت.
از سلسله هاي معروف ايران بعد از اسلام که در قسمت آبياري و حفر قنوات ابراز علاقه و فعاليت کرده اند، سلسله ديلميان بوده اند، که به عنوان نمونه قنات رکن آباد در شيراز و بندامير در مرودشت فارس است. اولي به فرمان رکن الدوله ديلمي حفر و به نام او تسميه گرديد و دومي را به دستور عضدالدوله بر روي رودخانه کر بستند. حاج ميرزا آقاسي صدراعظم محمد شاه قاجار هم تا آن اندازه به امور کشاورزي و حفر قنوات علاقه داشت که انتصاب حکام ايالات و ولايات را موکول و معلق به اين شرط کرده بود که در منطقه تحت الحکومه چند رشته قنات حفر نمايند. حاج ميرزا آقاسي شخصاً نيز چند رشته قنات احداث کرد؛ و مساحت زيادي از حومه و اطراف شهر تهران را آباد ساخت. بايد دانست آباديهاي که در اطراف و حتي داخل شهر تهران کنوني به نام عباس آباد هنوز باقي است از مستحدثات همين ميرزا عباس ايرواني، معروف به حاج ميرزا آقاسي است که به نام خودش تسميه و نامگذاري شده است.
به طور کلي حفر قنوات و تونلهاي تحت الارضي به قدري اهميت داشته و دارد که در عصر حاضر با وجود اين همه امکانات و وسايل موجود، آن را از عجايب اختراعات بشمار آورده اند. زمين شناس آمريکايي به نام "تولمان" در کتابي که راجع به آبهاي زير زميني نوشته، قنات را بزرگترين اقدام مربوط به تهيه آب در روزگار باستان دانسته است. هرگاه سطح آب به زمين نزديک بوده، شيب آن هم کافي باشد، طول قنات از چند کيلومتر تجاوز نمي کند؛ ولي مسطح بودن زمين و شيب ملايم گاهي طول قنات را تا يک صد و بيست کيلومتر هم مي رساند. مانند قنوات يزد که از مسافات بعيده با تحمل مخارج گزاف به دست مي آيد. در بعضي از نقاط که سطح آب در عمق زيادي قرار دارد، چاهها مخصوصاً مادر چاه تا سيصد متر عمق دارند، مانند قنات گناباد. با اين توصيف و با توجه به عمق چاهها و طول قنوات مي توان به مهارت و استادي ايرانيان چيره دست پي برد که چگونه از قرنها پيش قادر بودند به با وسايل خيل ساده و ابتدايي شيب آب زير زميني و طراز زمين را در عمق چند صد متري از زير زمين طوري حساب کنند که آب پس از طي کيلومترها در نقطه محاسبه شده به سطح زمين برسد و به قول مقني ها « آفتابي » شود. يعني از تاريکي خارج و در معرض آفتاب و روشنايي قرار گيرد.
براي آنکه عظمت کار ايرانيان قديم در امر آبياري و حفر قنوات معلوم گردد، همين قدر کافي است دانسته شود که انتشار کتاب "استخراج آبهاي پنهاني" تأليف کرجي که براي يکي از بزرگان گرگان و طبرستان به زبان عربي نوشته و خوشبختانه به فارسي ترجمه و چاپ شده است؛ آنچنان در ميان دانشمندان اروپا و آمريکا انعکاس وسيعي يافت که يکي از کارشناسان اين فن در يکي از مجلات مهم غربي نوشت:«علم هيدرولوژي در جستجوي پدر خود بود که ناگهان جد بزرگ خود را در ايران يافت».
طرز حفر قنات به اين ترتيب است:
قبلاً به وسيله مقني و افراد کارشناس، محل و موضع آب تحت الارضي را به وسيله علايم و اماراتي که بر اثر تجربه و ممارست به دست آورده اند مشخص مي کنند. آنگاه حفر مادر چاه شروع مي شود. وقتي که مادر چاه به عمق مورد نظر و آب کافي رسيد و شتر گلوهاي متعدد براي کشش آبهاي اطراف و جوانب به سمت مادر چاه حفر گرديد، آنوقت از محل مادر چاه تا جايي را که بايد آب قنات «آفتابي» شود، يعني تا مظهر قنات را طراز بندي مي کنند؛ و در فواصل معين چاههاي متعدد به منظور تهويه و تنقيه قنات و همچنين جذب آبهاي مجاور حفر مي کنند. چون اين دو کار به انجام رسيد، مشکلترين کارهاي قنايي، يعني نقب زدن و ارتباط چاهها از زير زمين به يکديگر آغاز مي گردد.
نقب زدن قنات ظاهراً ساده به نظر مي رسد، ولي وقتي که در نظر بگيريم اين نقبها در عمق چند صد متر و در آن تاريکي مظلم و هواي خفقان آور بايد طوري زده شود که اولاً کمترين اشتباهي در جهت و مسير نقب رخ ندهد تا با چاه مقابل اتصال پيدا کند؛ ثانياً طراز بندي آن طوري حساب شود که آب قنات در مقصد نهايي و محل مورد نظر يعني مظهر قنات به سطح زمين برسد و آفتابي شود. آن وقت دانسته مي شود که اين عجيبترين اختراعات بشري با همان وسايل ساده و بدوي تا چه اندازه اشکال و دشواري دارد.
پس از آنکه قنات براي بهره برداري کاملاً آماده گرديد، به منظور آزمايش جريان آب قنات، در مبدأ يعني در مادر چاه بر روي آب " کاه " مي ريزند و پس از آنکه اين کاهها در مظهر قنات آفتابي و از قنات خارج شد، از اين طريق ميزان سرعت و حسن جريان آب قنات را مي سنجند و اگر عيب و نقصي مشاهده شود رفع مي کنند. با توجه به همين عمل " کاه ريختن " اهل تحقيق برآنند که واژه "کاريز" در اصل " کاه ريز " بوده و بر اثر کثرت استعمال مبدل به کاريز شده است. در هر صورت نکته اي که لازم است دانسته شود اين است که کاريز يا قنات يکي از اختراعات نبوع ايراني است و اگر در جاي ديگري از جهان اين طرز آبياري ديده شود، بدون شک اصل و منشأ آن از ايران است و به وسيله مقني هاي آزموده و خبره ايراني و به دستور فرماندهان ايراني معمول گرديده و رواج يافته است. ضمناً شرح زير از نوشته آقاي دکتر محمد ابراهيم باستاني پاريزي نقل مي شود تا جوانان کشور از فنون و شاهکارهاي نبوغ ايراني در ازمنه و اعصار گذشته اطلاع و آگاهي بيشتر حاصل کنند.
«... امروز يک مقني در يزد و کرمان از روي رگه طبقات زمين و گاهي از نوع يکي دو گياه که بر رشته کوه يا ته دره کوهستان رسته است و حتي از بوي خاک، بدون هيچ وسيله اي تشخيص مي دهد و در مي يابد که رگه آب در اين زمين در چه عمقي است، و ميزان ذخيره آب چقدر است و مادر چاه را در کجا بايد بزند و چند پشته بايد حفر کند تا آب به روي زمين سوار شود. شايد شما نمي دانستيد که براي حفر قنات اول بايد چاه گمانه را بزنند و بعد مادر چاه را بکنند و از رگه هاي جزيي آب با هزار زحمت (خالي کردن و بالا کشيدن با دلوها و چرخها) تند و سريع بگذرند تا به رشته اصلي برسند. آنگاه کف مادر چاه را طراز کرده از مظهر قنات شروع به بريدن رشته قنات بکنند و چنان هموار و با شيب ملايم و در خط مستقيم - زير زمين - پسته پشته پيش بيايند تا رابين به مادر چاه برسند و آب را در کانال جاري کنند که امروز ماشين هاي الکترونيکي و کامپيوتر و سونداژهاي علمي هم با آن همه دقت به زحمت از عهده بر مي آيند.»
اين نکته ناگفته نماند که آقاي هوشنگ ساعدلو، براي نماياندن اهميت قنوات از نظر کشاورزي اين طور محاسبه کرده است:
« به حساب اينکه آب حاصل از مجموع قنوات ممکلت چيزي در حدود هفتصد و پنجاه تا هزار متر معکب در ثانيه است، اگر قيمت کشاورزي آب را هر متر مکعب - به نرخ سال 1342 خورشيدي - فقط معادل 0،55 ريال - يعني ده شاهي - بدانيم؛ در اين صورت ارزش اين قنوات بيش از پنجاه ميليارد ريال خواهد بود که اگر نگوييم بزرگترين رقم ثروت ملي ماست؛ بدون شک بعد از نفت در درجه اول اهميت اقتصادي براي مملکت قرار دارد.»
ضمناً بايد دانست که در حال حاضر در زير زمين ايران چهل هزار رشته قنات وجود دارد که بر طبق مطالعات بنگاه آبياري، پنج هزار رشته از اين قنوات باير و بقيه داير مي باشد. چنانچه فرض کنيم که هر کدام از اين قنوات داراي بيست و پنج ليتر آبده در ثانيه باشد، نتيجه گرفته مي شود که در تمام مدت سال به اندازه آب رودخانه کارون از قنوات ايران آب در سطح زمين جاري مي شود؛ که متأسفانه در طول مدتي که احتياج به آبياري نيست، آب قنوات ايران به هدر مي رود.
اگر تدابيري اتخاذ شود که اين آبها به وسيله مسدود کردن دهانه قنوات و يا به وسيله پخش آب روي اراضي و تشکيل درياچه هاي مصنوعي - که اصطلاحاً به آن آب بندان مي گويند - ذخيره شود، دويست هزار هکتار بيشتر از ميزان فعلي مي توان آبياري و کشاورزي کرد.
مضافاً بي مناسبت نيست که چند رشته قنات ايران، که در دنيا بي نظير است ذيلاً معرفي شود:
1- در زمان ناصر خسرو قناتي در گناباد بوده است که چاه آن هفتصد گز زمان ناصر خسرو و بيش از سيصد متر امروز عمق داشته است. چاهي که به قول محقق معاصر دکتر باستاني پاريزي: "مي توان منار ايفل را دزديد و در آن پنهان کرد".
2- قنات يزد که يک صد و بيست کيلومتر - بيست فرسنگ - طول دارد.
3- قنات دولت آباد از عجايب فن که کيني است که پانصد در باغ و دو هزار جريب زمين را آبياري مي کرده و نه فرسنگ - پنجاه و چهار کيلومتر - طول داشت و آسيابي که از اين آب به گردش مي آمد روزي هزار من گندم آرد ميکرد. اين قنات پنج رشته داشت که هر رشته اش قرنها پيش از محمد تقي خان يزدي داير بوده است و از آنها را به هم پيوند کرد و از مهرجرد به يزد رسانيد و خود يزديها مي گفتند که از وفور آب و استعداد، پهلو به دجله بغداد ميزند.
4- قنات دو طبقه اردستان به نام " قنات مون " که از حيث عظمت و اعجاب مهندسي در جهان منحصر بفرد است. آقاي دکتر محمد علي احساني طباطبائي که خود اهل اردستان است راجع به قنات مزبور چنين مي نويسد:
«... همچنين قنات مون که راستي از حيث مهندسي و زمين شناسي معماران باستاني قابل ذکر است و هر مسافر يا سياحي که به اردستان بيايد و بخواهد از آثار عتيقه ديدن کند، حتماً بايد آن قنات را ببيند تا مهارت زمين شناسان و استادان ايران باستاني را به رأي العين ملاحضه کند. اين قنات دو رشته است در ته يک سلسله چاههايي که با فاصله يک قشر غير قابل نفوذ زيرورو در جريان است و شايد در دنيا قناتي منحصر بفرد باشد.
ضمناً بد نيست بدانيم که به گفته يکي از همکاران فرنگي، قناتي در قزوين - بالاي آبيک - جريان دارد که آن را قنات قضاقورتکي مي نامند و در مظهر اين قنات علف مخصوصي مي رويد که خوراک و جوشنده آن براي بسياري از بيماريها سودمند است.
اين نکته هم براي اطلاع محققان و پژوهشگران ناگفته نماند که: آن قوم قويم صاحب همتي که اين قناتهاي پنج شش هزار ساله را کنده اند و شايد در جنوب اندکي رنگ پوست آنها تيره بوده است، به همين دليل به زنگي معروف شده بودند.
شاهنامه اساطيري ما مي گويد که کيومرث با اينان جنگيد و به انتقام قتل پسرش:
ازيشان دو بهره به افسون ببست دگرشان به گرز گران کرد پست
جام طلاي حسنلو که اخيراً ضمن حفاري به دست آمده، گوياي حکومت همين قوم و مرد نجيب است که از ترس مهاجمان آريايي سوراخ به سوراخ گريخته اند و امروز از ايشان اثري نيست. »
قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد . در حالی که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ايرانيان آموختهاند.
اجداد ما آبهای شيرين دامنه کوهستان را با کمک فن قنات‌سازی که روش ابداعی خودشان بوده به حاشيه کويرها بردهاند. با همان روش بسيار ابتدايی و مصالح ابتدايی‌تر (کولهای [تالاب] سفالين). قناتها علاوه بر انتقال آب شيرين به دشتها و حاشيه کويرها می‌توانند با توجه به لايه‌های زمين‌شناسی کشور، در زه‌کشی و انتقال آب شور و دور کردن اين آبها از مجاورت سفره‌های آب شيرين زيرزمينی مورد استفاده قرار گيرند.
گوبلو، دانشمند فرانسوی حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و در زمينه آب در ايران کار کرده است، موضوع مطالعه خود را قنات انتخاب میکند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴ منبع علمی، تحقيقی کتاب يا تز دکترای خود را تحت عنوان »قنات فنی برای ستيابی به آب در ايران» می‌نويسد: »قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد .در حالی که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ايرانيان آموختهاند. همه چيز دال بر آن است که نخستين قناتها در محدوده فرهنگی ايران ظاهر شدهاند. حال بايد ديد که قنات چگونه ابداع شده است».
گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا يک فن آبياری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنيک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زيرزمينی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... ترديدی نيست که در گستره فرهنگی ايران، از معادن «مس» و احتمالاً «روی» موجود در کوههای زاگرس، در جريان هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح بهره‌برداری شده است.
يکی از موانع اصلی در پيشرفت کار معدنچيان، وجود آب بوده و هست. تا قبل از اختراع پمپهای مجهز معدنچيان برای خارج کردن آبها از معدن، تنها يک راه داشتند و آن اينکه اگر شيب زمينی اجازه می‌داد، دالانهايی برای خارج کردن آبهای مزاحم به فضای ازاد بيرون از معدن حفر می‌کردند که آب بدون استفاده از هيچ نيروی فنی، از دل معدن به خارج جاری می‌شد.
گوبلو معتقد است که ايرانيان نخستين که به کار کشاورزی اشتغال داشتهاند، چون آب رودها، چشمه‌ها و غيره را مردمان بومی آسيا اشغال کرده و با آن کشاورزی می‌کردند، سعی کرده‌اند، با ساکنان بومی درگيری نداشته باشند و لذا از هر منبع آبی ديگر کشور استفاده کنند و ترجيح داده‌اند در جاهايی اقامت و کشاورزی کنند که هنوز کسی در آنجا وچود نداشته است. در اين اثنا، در بعضی نقاط جويهايی را ديدند که آب در آن جاری است و اين آبها تقريباً ثابت و دائمی نيز می‌باشد.
آب اين جويها از دهليز يا مجراهای ايجادشده برای معادن خارج می‌شود. به احتمال زياد، گروههای کوچکی از کشاورزان تازه وارد يا ايرانيان نخستين، در اين کوهپايه‌ها برای استفاده از اين آبها سکنی گزيدند و اين کوهپايه‌ها بهترين نقاط برای احداث قنات بوده است. ايرانيان اوليه (تازه واردين به فلات ايران) از فن تخليه آب معدنچيان “آکادی“ی که ابتدا مورد استفاده تنها معدنی داشته است، وسيله‌ای بنيادی برای رفع نياز خود به آب در فعاليتهای کشاورزی به وجود آوردند. به احتمال قوی ابتدا کشاورزان از معدنچيان می‌خواستند که جويها يا منابع آبی ديگری از اين نوع در خارج از معدن بر آنها حفر کنند.
حال بايد ديد از چه زمانی دلايل قاطع بر وجود قنات، موجود است و اين تکنيک طی قرنها در حوزه فرهنگی ايران، يعنی مهد نخستين خود به چه مرحله‌ای از رشد رسيده و به ديگر مناطق جهان صادر شده است.
قنات در افسانه‌های ايرانی
مشهورترين افسانه‌های قديمی ايران که فردوسی در شاهنامه به نظم آورده است و به نظر میرسد با افسانه‌هايی از يک قرن جلوتر به زبان عربی از سوی ابوجعفر طبری ايرانی (که در دربار بغداد می‌زيسته) نوشته شده منبع الهام مشترکی داشتهاند. اين افسانهها يک سلسله ابداعات تکنيکی و ازجمله بهره‌برداری از معادن و کانالهای آب ضروری برای کشاورزی را به هوشنگ، از نخستين پادشاهان سلسله اسطوره‌ای پيشداديان نسبت می‌دهد.
قنات در امپراطوری هخامنشی
شهر راگس يا راجس (ری) در چند کيلومتری شهر ری کنونی يکی از پر جمعيت‌ترين شهرها در امپراطوری هخامنشی بود. و شهرهای ديگر مانند اکباتان (همدان) و پاساگارد همگی با استفاده از سيستم قنات توانستند آب خود را تأمين کنند و به حيات خود ادامه دهند. در حال حاضر عميقترين قنات ايران، قنات قصبه گناباد است با حدود ۳۴۰ متر عمق، مادر چاه آن، طولانی‌ترين قنات درمنطقه يزد است با طول ۱۰۰ کيلومتر قنات قصبه گناباد پيشينه تاريخی ۲۵۰۰ ساله دارد و بيش از دو هزار هکتار از اراضی کشاورزان اين شهرستان را به صورت سنتی آبياری میکند و پر آب‌ترين قنات ايران، قنات اکبرآباد فسا است و قديمی‌ترين قنات ايران، قنات ابراهيمآباد اراک می‌باشد و عجيبترين قنات ايران، قنات دو طبقه مون اردستان است که حدود ۸۰۰ سال پيش احداث شده است. يکی ديگر از قناتهای جالب و قديمی ايران قنات کيش می‌باشد که در سال ۱۳۷۱ کشف شد.
قنات دو هزار ساله کيش با شهر زيرزمينی ساخته شده در آن از مکانهای ديدنی کيش است. در مسير اين قنات، چاههايی به چشم می‌خورد که در گذشته برای لايروبی قنات حفرشده بود.تاکنون ۲۰۰حلقه از اين چاههادر مسير قنات شناسايی شده است که فاصله هر کدام از يکديگربه ۱۴ تا ۱۶ متر ميرسد.سقف قنات را لايه های مرجانی به ضخامت ۲ تا ۱۵ مترو لايه های زيرين قنات را خاک نفوذناپذير مارنی تشکيل می‌دهد که اين خاصيت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لايه‌های مرجانی در عمق نفوذناپذير زمين تشکيل سفره‌های آب زيرزمينی را بدهد.
-6858001195705چهار کيلومتر از مسير اين قنات تاکنون حفاری و لايروبی شده است و هم اکنون در عمق ۱۵ متری اين قنات شهری زيرزمينی با کاربری سياحتی و تجاری در حال ساخت و تکميل است.
قنات تکنیکی است که آبادی، عمران، جمعیت‌پذیری و معیشت بخش عمده‌ای از کشور ایران و بخش‌هائی از مناطق نیمه‌خشک و خشک جهان در طول قرنها وابسته به آن بوده است. به عبارت دیگر حفر قنات اگرچه با هدف استحصال آب برای مصارف شرب، کشاورزی و دامپروری صورت گرفته، اما در کنار این هدف اصلی، اهدافی همچون رونق اقتصادی و شکوفائی فعالیت‌های صنعتی نیز تحقق می‌یافته است. احداث قنات و بهره‌برداری از آن، یکی از روش‌های سنتی و دیرینه تأمین آب بوده و نمونه‌ای از ابداع و ابتکار نیاکان ما و موقعیت آنان در بهره‌برداری از منابع آبهای زیرزمینی است. این سازه با فرهنگ و تمدن بخش‌های مهمی از جهان و کشور ما آمیخته شده و امروزه بهعنوان نمادی از هویت فرهنگی کشور قلمداد می‌شود.
اصولاً این فن آبرسانی با شرایط خاص اقلیمی فلات ایران و به ویژه مناطق گرم وخشک مطابقت داشته و به جرأت میتوان گفت که ایران زادگاه قنات در دنیا می‌باشد.
از مهمترین ویژگی قنات، آن است که استخراج آب بدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت گرفته و لذا وابستگی به سوخت‌های فسیلی و سایر منابع انرژی وجود ندارد.
طبق آمار یونسکو حدود ۶۰ درصد قنوات موجود در ۳۵ کشور جهان، متعلق به ایران است. همچنین بیشترین قنوات کشور به ترتیب در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، اصفهان، مرکزی، کرمان و همدان قرار دارندو بر طبق آخرین اطلاعات جمع‌آوری شده توسط وزارت جهاد کشاورزی، در حال حاضر حدود ۳۷۴۹۰ رشته قنات در کشور وجود دارد، که آبدهی سالیانه آنها متجاوز از ۳/۸ میلیارد متر مکعب می‌باشد. لذا حدود ده درصد آبهای مصرفی در بخش کشاورزی از طریق قنوات استحصال می‌شود که سهم آن در تولید بخش، حدود ۱۴ درصد می‌باشد.
متأسفانه در سالیان گذشته به دلیل حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق و حتی بعضاً بدون مجوز و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبهای زیرزمینی، با کاهش شدید سطح آب سفره‌ها در دشت‌های مختلف کشور روبهرو بوده‌ایم و این مسئله، موجب از دست رفتن و خشک شدن تعداد زیادی از قنوات کشور شده است و (افزون بر ۴۰ هزار رشته) به عبارت دیگر تعادل بیلان آبهای زیرزمینی که طی سالیان متمادی توسط قنوات حفظ شده بود، به یکباره در طی چند سال به هم خورده و امروزه شاهد معضلات زیادی در بخش آبهای زیرزمینی کشور هستیم.
نکته مهم دیگر این‌که فعالان در امر لایروبی و مرمت قنوات کشور، افرادی سالخورده و قدیمی می‌باشند که متأسفانه با توجه به تحولات سالهای گذشته و تغییرات به وجود آمده در روش‌های استحصال آب، اقدامی جهت انتقال تجربیات آنان به نسل جوان صورت نگرفته و بیم آن می‌رود که با از دست دادن آنها، این شاهکار استحصال آب نیز به فراموشی سپرده شود.
جمع‌بندی مطالب فوق از یک‌سو و ضرورت وارد نمودن تکنولوژی روز در امر بازسازی و مرمت قنوات به منظور حفظ این سرمایه‌های ملی و افزایش طول عمر بهره‌برداری از قنوات از سوی دیگر، ایجاب میکند که تغییر نگرش اساسی در سطح ملی نسبت به قنوات صورت گیرد. به عبارت ساده‌تر، امروز می‌بایست به قنوات نیز بمانند سایر پروژه‌های استحصال آب، فنی نگریست. این سازه از پیچیدگی‌های خاص برخوردار بوده و ضرورت دارد جهت آن مطالعات شناسائی و مطالعات تکمیلی صورت گیرد از طرف دیگر زمان اجراهای سنتی مرمت و لایروبی گذشته و امروز مقرون به‌صرفه نمی‌باشد.
در یک کلام، در پهنه کویر ایران با نزولات آسمانی اندک، فقر منابع آب و دشواری‌های آب و هوای حاکم بر آن، بهترین و منطقی‌ترین شیوه استحصال آب، قنات است. لذا با توجه با اهمیت و نقش ارزنده قنوات در تأمین آب کشاورزی و توسعه پایدار این بخش و با توجه به مزایای استحصال آب از طریق قنوات که ذیلاً به آنها اشاره می‌شود، لازم است که در حفظ و نگهداری آنها از طریق انجام مطالعات شناسنامه و مطالعات جامع قنوات تلاش همه جانبه‌ای به‌صورت ملی صورت پذیرد.
الف) مزایای استحصال آب از طریق قنوات
از مزایای عمده قنوات به موارد زیر میتوان اشاره کرد:
۱) با توجه به این‌که حفر قنات و سرمایه‌گذاری آن به زمان‌های گذشته برمی‌گردد، این سازه‌ها در حال حاضر فقط نیاز به نگهداری و مرمت دارند. لذا در صورت به کارگیری شیوههای اصولی و مناسب بهره‌برداری و نگهداری، عمر قنوات نسبت به سایر تأسیسات آبی بیشتر است.
۲) استخراج آب در قنوات، توسط نیروی ثقل وبدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت پذیرفته و با دانش و آگاهی محلی مطابقت دارد، لذا هزینه استحصال آب ونیز قیمت تمام شده آب نسبت به روش چاه ارزانتر است.
۳) استحصال آب بر اساس توازن طبیعی لایههای آبدار صورت گرفته و متناسب با بیلان آبی منطقه می‌باشد و مانع از افت سطحی ایستابی در منطقه می‌شود.
۴) هزینه نگهداری قنات نسبت به چاه کمتر است.
۵) قنات در تقویت و تثبیت و پرورش روحیه همکاری و تعاون و مشارکت نقش بسیار مثبتی دارد با توجه به وجود نظام بهره‌برداری از آب قنوات بر اساس رضایت عموم بهره‌برداران، تجارب گذشته و انطباق آن با فرهنگ بومی، این سازه نقش بسیار مثبتی در تثبیت و پرورش روحیه همکاری و تعاون و مشارکت و قابلیت الگوبرداری از بعضی از سازههای مدرن را دارد.
۶) اغلب آبهای قنوات شیرین هستند، لذا در آب‌شوئی خاک‌های شور پائین‌دست نیز نقش مؤثری ایفا می‌کنند.
۷) چون در عملیات قنات اغلب از ابزار آلات ساده و بهخصوص نیروی کاگری بهره‌برداران سهیم در قنات استفاده می‌شود، لذا با امکانات محلی قابل نگهداری می‌باشد.
۸) در مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ها، قناتت منطقی‌ترین و اصولی‌ترین و بالاخره تنهاترین طریقه استحصال آب است.
۹) قنات موجب اشغال‌زائی در منطقه شده، از این طریق نیز به رونق اقتصادی منطقه و توسعه پایدار کمک میکند. اهمیت فرهنگی وجود قنات در روستا و حس تعاون در بین بهره‌برداران قنوات از شاخص‌های قنوات است.
۱۰) بهعنوان یکی از میراث‌های فرهنگی بازمانده از گذشتگان در کشور تلقی می‌شود.
ب) ضرورت‌ها و مستندات قانونی حفظ و احیاء قنوات کشور
به منظور حفظ، احیاء و مرمت قنوات کشور در موارد قانونی مختلفی، قانونگذار جهت دستگاه‌های اجرائی تکلیف معین نموده است از جمله:
▪ ماده ۱۱ قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی
▪ بند الف تبصره ۱۸ سالهای ۸۱ ـ ۸۲ ـ ۸۳ و بند الف تبصره ۳ قانون بودجه سالیانه
▪ ماده ۴ قانون توزیع عادلانه آب
▪ ماده ۱۷ راهبردهای توسعه بلندمدت منابع آب کشور
ج) طرح احیاء و مرمت قنوات کشور
قنوات کشور از سال ۱۳۷۷ بهطور منسجم تحت مرمت و لایروبی قرار گرفته و در این خصوص اعتبارات دولتی به‌صورت (۷۰ ـ ۳۰) (۳۰ درصد کشاورزان) هرساله تخصیص و هزینه شده است. (لازم به ذکر است که به علت در اختیار نداشتن مستندات قانونی قوی، امر خودیاری به‌صورت صد در صدمحقق نشده است). تاکنون بیش از ۱۰۰۰۰ رشته قنات در کشور مورد مرمت و بازسازی اساسی قرار گرفته است و در مجموع بیش از ۵۷ متر مکعب بر ثانیه افزایش آبدهی حاصل شده است.
بدین لحاظ گروه قنوات و سازههای تاریخی آبی در دفتر توسعه منابع آب و بهینه‌سازی مصرف در مجموعه معاونت صنایع و امور زیربنائی تشکیل و پیگیر فعالیت‌های مرتبط با قنوات بوده و می‌بایست بهطور مستقیم بر اجرای طرح مرمت و لایروبی قنوات کشور نظارت داشته باشد که البته به علت فراهم نشدن شرایط اعتباری تاکنون این امر محقق نشده است.
جدول زیر خلاصه عملکرد طرح مرمت و لایروبی قنوات را نشان می‌دهد:
سال/تعداد/افزایش آبدهی (لیتر در ثانیه)/سطح زیرکشت (هکتار)/اعتبار هزینه شده (میلیون ریال)
۱۰۰۰۰/۱۹۲۳/۳۶۶/۱۰۲/۱۳۷۷
۲۹۹۸/۴۶۰۸/۸۷۹/۲۶۴/۱۳۷۸
۴۰۶۷۰/۲۴۶۵۰/۶۷۷۵/۷۷۵/۱۳۷۹
۶۰۲۰۰/۳۲۳۸۵/۹۳۴۴/۱۰۳۸/۱۳۸۰
۷۰۵۹۰/۲۹۹۵۹/۷۹۱۵/۹۳۴/۱۳۸۱
۵۸۲۹۵/۶۲۸۹۱/۱۴۳۱۷/۲۷۶۶/۱۳۸۲
۶۰۶۹۴/۵۹۳۶۰/۱۳۵۱۴/۲۶۵۹/۱۳۸۳
۱۱۰۹۳۰/۴۱۳۲۹/۴۶۴۹/۲۲۲۹/۱۳۸۴
جمع/۱۰۷۶۷/۵۷۷۵۹/۲۵۷۱۰۵/۴۱۴۳۳۳۷
د) ضرورت توجیه طرح احیاء و مرمت قناتهای کشور
با توجه به این‌که سالیانه حدود ده درصد آب مورد نیاز (افزون بر ۳/۸ میلیارد مکعب) در بخش کشاورزی از طریق قنوات استحصال می‌شود، ولی شیوههای استحصال و استفاده از آب قنوات در بسیاری از نقاط کشور، هنوز به‌صورت سنتی می‌باشد. با وجود این‌که قنوات از اهمیت بسیار بالائی برخورداند، تا به حال مطالعات برنامه‌ریزی شده‌ای برای افزایش راندمان انتقال آب قنوات، انجام عملیات احیاء و مرمت قنوات به‌صورت فنی با ذکر نقشه و مشخصات کامل در شرایط مختلف زمین‌شناسی و هیدروژئولوژی و نظایر آن ارائه نشده است.
به کارگیری روش‌های مکانیزه و فنی و مهندسی در برنامه بازسازی و احیاء و مرمت قنوات، با استفاده از تکنولوژی‌های جدید تا به حال چندان مورد توجه واقع نشده، فقط در سالهای اخیر آن هم در بعضی از موارد تنها با استفاده از کولهای بتنی مسلح پیش‌ساخته جهت استحکام گالری و میله چاههای قنوات و در برخی از موارد دیگر نیز به استفاده از بالابر برقی و یا موتوری، پنکه هوادمی و ... اکتفا شده، که آن هم در برخی موارد به دلیل عدم آگاهی زراعین و مسئولین محلی و نمایندگان قنات، مورد پذیرش واقع نشده و به خوبی از آن استقبال و استفاده نشده است.
به عبارت دیگر سیستم استحصال از آبهای زیرزمینی با استفاده از قنوات به همان شکلی که در گذشته ابداع شده، با کمترین تغییرات به‌صورت سنتی طی سالیان متمادی مورد استفاده قرار گرفته، همگام با پیشرفت تکنولوژی هیچ‌گونه تحول اساسی در بازسازی قنوات صورت نگرفته است. از سوی دیگر هر ساله از اعتبارات دولتی، مبالغ قابل توجهی در امر احیاء و مرمت هزینه می‌شود. ولی به علت عدم اطلاعات کافی، نمی‌توان اعلام نمود که قنات مورد نظر تا چه زمانی نیازمند اعتبارات بازسازی و مرمت است و به چه میزان این روند در گذشته تکرار شده و پاسخ‌گوئی در این خصوص ممکن نبوده است. از طرف دیگر میزان تأثیرگذاری عملیات مرمت و بازسازی قابل برآورد نمی‌باشد. همچنین انجام عملیات فنی و نوین در بازسازی قنوات نیازمند بررسی و انجام مطالعات و طراحی است. به واسطه انجام شناسائی و مطالعات تکمیلی میتوان کلیه زوایای قنات را از بالادست تا پائین‌دست بررسی نموده و پس از طراحی اساسی، مبادرت به بازسازی بنیادی قنوات نمود.
هـ) اهداف طرح
”طرح ملی ساماندهی قنوات کشور“ شامل مراحل ذیل است:
۱) انجام مطالعه شناسنامه قنوات کشور به منظور تهیه شناسنامه تک‌تک قنوات کشور و ایجاد بانک اطلاعات قنوات (شرح خدمات مطالعه شناسنامه قنوات تدوین شده است).
۲) انجام مطالعات جامع قنوات به منظور بررسی مسائل و مشکلات قنات از بالادست تا پائین‌دست. این مطالعه در دو قسمت مطالعات پایه و مطالعات فنی صورت گرفته و سرانجام به آلبوم نقشه‌های اجرائی قنات و آنالیز و متره برآورد ختم می‌شود. (شرح خدمات این مرحله از مطالعات توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در حال تدوین می‌باشد).
۳) با توجه به مشترک بودن سفره آب زیرزمینی قنوات یک منطقه و چاههای محفوره در حدود آنها نیاز به سازماندهی نظام بهره‌برداری و ایجاد مکانیزم نگهداری از آن و کاهش تصدی‌گری دولت می‌باشد.
۴) ساماندهی مقنی‌ها و میراب‌های قنات در یک تشکل صنفی به منظور انتقال تجارب و پایداری امر مرمت و لایروبی و تقسیم و توزیع آب و سازه قنوات و کاهش امر تصدی‌گری دولت در این رابطه.
۵) انجام طرح احیاء و مرمت قناتهای کشور با تأمین اعتبارات مورد نیاز.
در ابتدا لازم است که مطالعه شناسنامه قنوات ترجیحاً به‌صورت حوضه‌ای صورت گیرد، تا بتوان شناسائی کاملی از وضعیت قنوات موجود در حوضه در اختیار داشت. سپس بر اساس اطلاعات به‌دست آمده، اولویت‌بندی و برنامه‌ریزی انجام مطالعات جامع قنوات حوضه صورت می‌پذیرد. در مطالعات جامع سعی بر این است که کلیه پارامترهای مرتبط با قنات از بالادست، شامل فعالیت‌های آب‌خیزداری و مادرچاه و مسائل پائین‌دست شامل مظهر، هرنج، استخر ذخیره آب، نظام و نحوه بهره‌برداری و بهینه‌سازی مصرف آب قنات مد نظر قرار گیرد. سپس بر اساس اطلاعات اخذ شده، مهندس مشاور طراح مبادرت به طراحی مجدد قنات نموده و آن را بازنگری می‌نماید. نهایتاً توصیه‌های فنی عملیات مرمت و بازسازی و آلبوم نقشه‌های اجرائی ارائه می‌گردد.
این نحوه برنامه‌ریزی موجب تغییر سیستم اجرائی قنوات از حالت امانی به پیمانی می‌شود که از نظارت بر اجرا عملیات را نیز آسان‌تر و اجرائی‌تر میکند.
قنات از نظر فني
الف ) قنات عبارت است از مجاري زير زميني است كه با بكار بردن شيبي كمتر از سطح شيب زمين آب را به سطح زمين مي رساند ، منبع قنات ، طبقه اي از زمين است كه آب در آنجا جمع شده و عمق آن از 50 تا 80 فوت « تقريباً 16 تا 26 متر» است و وسعت آن به 300 فوت يا قريب 100 متر مي رسد . در قسمت علياي قنات آب از يك يا چند دالان زير زميني جاري و در يك جا جمع مي شود و در قسمت سفلاي قنات ، آب از طبقات خشك زمين مي گذرد و به نقطه اي كه در سطح زمين قرار دارد رسيده و از اين جا به بعد در نهري روباز جاري مي شود ، مقطع قنات قريب به 4 فوت يا حدود يك متر خواهد بود كه ارتفاع آن از 5/2 تا 3 فوت يعني حدود 77 سانتي متر تا يك متر عرض دارد .
خاك زير زمين را كه كنده اند از ميان چاههاي عمودي و به وسيله دلوهاي چرميني كه آنها را با طناب يا چرخ چوبين بالا مي كشند به سطح زمين مي رسانند . همچنين اين چاهها براي مقني يا كسي كه قنات را احداث مي كند هواي تازه فراهم مي كند . هر گاه در طبقه اي از زمين كه محتوي آب است شيب دهات كم باشد ، مسير قنات طولاني تر مي گردد.
آبي كه از قنات بدست مي آيد از نظر ميزان تفاوت دارد و از قريب 1 ليتر تا 403/95 ليتر در ثانيه متغير است . دورترين نقطه از مظهر قنات « مادر چاه ›› نام دارد.
ب) حفر قنات معمولاً از مظهر آن كه همان سطح زمين و خشك مي باشد شروع و به منابع آبده مادر چاه ختم مي شود بنابراين اول ، دهانه قنات يا هرنج كه خشك است و بعد اولين چاهها ، ميله ها كه آنها هم خشك هستند و به اصطلاح قسمت خشك قنات مي شود حفر مي گردد ، بعد كار به طرف قسمتهاي بالا دست كه همان قسمتهاي آبده است ادامه پيدا مي كند
ج ) قنات تكنيكي است داراي ويژگيهاي استخراج معادن و عبارت است از بهره برداري از سفره هاي آبهاي زير زميني به كمك دهليزهاي زهكشي آب
تقسيم بندي قنات
قنات متناسب با شرايط و اهدافي كه پيرامون آن گفتگو مي كنيم به تقسيم بنديهاي مختلفي قابل ذكر است .
1- انواع قنات از جهت نحوه بهره برداري
الف :قنات داير : عبارت است از قنات هايي كه آباد بوده و داراي آب كافي هستند اين مفهوم در مقابل قنات باير بكار برده مي شود.
ب: قنات باير : عبارت است از قنات هايي كه مسلوب المنفعه « فاقد آب مناسب›› بوده و قابليت بهره برداري ندارند .
ج:قنات متروك: عبارت از قناتي است كه چهار سال باير بوده و به علت نقصان ناشي از آب عملاً مسلوب المنفعه تشخيص داده شود و چنانچه مالك يا مالكين آن با اعلام كتبي وزارت نيرودر مدتي كه از يكسال تجاوز نكند نسبت به داير كردن قنات اقدام نكنند متروك تشخيص و مجاناً جزء منابع ملي يا انفال محسوب مي شود .
وزارت نيرو مي تواند قنات متروك را رأساً مورد استفاده قرار دهد و يا اجازه بهره برداري از آن را به ديگري واگذار نمايد و يا عندالاقتضاء اجازه تعمير قنات متروك را صادر نمايد . تعريف مذكور در ماده 37 قانون آب و نحوه ملي شدن آن مصوب 1347مذكور است .
2 :انواع قنات از جهت مالكيت
الف :قنات مستقل : قناتي است كه تابع املاك بوده و در مالكيت صاحب زمين قرار دارد و بصورت تابعي از مالكيت زمين مورد معامله قرار مي گيرد . اين قبيل قناتها بموجب ماده 136 آئين نامه قانون ثبت مورد تعريف قانونگذار قرار گرفته است.
ب:قنات مشاع و مشترك : عبارت است از قناتي كه مشترك بين دو يا چند نفر مي باشد . قانونگذار در ماده 26 قانون آب و نحوه ملي شدن آن به اين قبيل موارد اشاره نموده است . همچنين قانون مدني به تعريفي از اين نوع قنات پرداخته است كه اشاره دارد قناتي كه چند نفر در كندن آن شريك شوند نسبت به عمل و مخارجي كه موجب تفاوت عمل باشد مالك آب آن مي شوند و به همان نسبت بين آنها تقسيم مي شود.
قناتها تونل‌های زيرزمينی هستند كه در زمين‌های رسوبی آبدار از دره به‌سمت كوه كنده ميشوند تا آبی را که در سفره های رير زمينی و يا لابه لای سنگ های محکم کوه ها گير افتاده اند را به دشت های تشنه برسانند . از اين آب برای آبياری زمين ها و حتی خوردن استفاده می کرده اند. هنوز هم می توان اندک قنات های فعال را در گوشه و کنار ايران و برخی کشورهای کويری ديد.
قنات»از واژه فارسی «كناد» از ريشه «كندن» و نام ديگر آن «كاريز» يا «كهريز» است که از تركيب واژه‌های «كوه» و «ريختن» ساخته شده است.
فناوری قنات در ايران بهوجود آمد و از زمان‌های باستان شناخته شده بودهاست. اين فناوری از ايران به شمال آفريقا و اسپانيا و روم راه پيدا كرد. به‌گمان زياد قنات‌سازی از مناطق شمال غربی ايران سرچشمه مي‌گيرد. "سارگون" ،پادشاه آشور، (نزديك به2700 سال پيش) ادعا كرد كه با حفر زمين در سرزمينی نزديك درياچه اروميه به آب زيرزمينی دست يافته است و سپس پسر او در سرزمين نينوا يك شبكه آبياری زيرزمينی درست كرد و از فناوری قنات برای تهيه آب استفاده کرد.
داريوش نيز پس از فتح مصر فناوری يک شبکه آبياری از طريق حفر تونل‌های زيرزمينی را در مصر به وجودآورد. با اينکه مردم مغلوب شده مصر که دل خوشی از داريوش نداشتند، اين كار چنان تاثيری بر آنان داشت و آنقدر خشنودشان کرد که به داريوش لقب فرعون دادند و مانند يک خودی او را پذيرفتند.
با توجه به زمان و امکانت آن دوران در فناوری قنات خلاقيت و نوآوری بسيار زيادی وجود دارد.چرا که اين فناوری برای برخی مردم آن زمان هم تازه و عجيب بود يعنی رهگذران ناآشنا از آن سردر نمي‌آوردند. پنان که پوليبيوس ،مورخ يوناني، در بخشی از شرح جنگ«آنتيوكوس» و «اشك سوم»، که 2200 سال پيش رخ داده است می نويسد:
«در راه ماد آبی روی زمين ديده نمي‌شد هر چند تعدادی تونل‌های زيرزمينی وجود داشتند و در کنار آنها چاههايی در نقاط مختلف صحرا كنده شده كه برای آدم‌های غريبه ناشناخته است...» اما ساز و کار اين فناوری چگونه است ؟يك چاه اصلی (مادرچاه) كنده ميشود تا به انبار "آب ده" (سفره زيرزميني) برسد، سپس با حفر چاههای بين‌راهی و ساختن يك تونل زيرزميني، با شيبی مناسب، اين چاهها به هم وصل ميشده است تا بالاخره تونل به فضای باز برسد( در اصطلاح آفتابی شود) و آب از آنجا به بيرون راه پيدا كند.
بررسی های انجام شده روی قنات های ايران نشان از آن دارد که ژرفای مادر چاهها درقنات های يزد و اطراف آن به صد متر هم رسيده‌است در حالي‌كه در خراسان مادر چاهها بيش از پنج متر ژرفا ندارد.
-6858001810385رسيدن به فناوری قنات- طراحی ، تهيه نقشه ها،گمانه زنی ، اجرا و ساخت- را يكی ازمهم‌ترين كارهای تاريخ مهندسی ايران و جهان ميدانند. چرا که با بهره‌گيری از فناوری قنات چند مسئله مهم آبرسانی به بهترين شكل حل شده‌است:
1ـ با توجه به محدوديت های آن زمان در تسخير منابع انرژي، آب موجود در پای كوه‌ها را با جريان طبيعي، با كمك نيروی گرانش زمين،به سوی شهرها و روستاهايی كه در دشتها قرار داشتند سرازير ميکردند.
2ـ جلوگيری از تبخير آب، بهخصوص در مناطق گرم وخشك و كم‌آب. تونل‌های سرپوشيده قنات از اتلاف آب به‌مقدار زيادی جلوگيری مي‌نمايد.به ويژه جاهايی که تونل را سفالی می ساخته اند.در کشور در سال های اخير کانال های آبياری را از سيمان می سازند تا آب کمتری در مسیربه خاک نفوذ کند.
3ـ پاك نگه داشته شدن آب از آلودگي‌های سطحی و نيز خنك ماندن آب تا رسيدن به سطح زمين.
4ـ ايمن ماندن تونل‌های زيرزمينی از خرابی های سطحي.در بيشتر جنگ ها نيروهای فاتح هر په بر سر راه می ديده اند ويران می ساخته اند،قنات ها از شر بسياری از جنگ ها در امان مانده اند.
امروزه با ارسال امواج و دريافت انعکاس آنها از سطوح سخت زمين که نشانه ای از سفره های زيرزمينی است به راحتی می توان محل دقيق و گنجايش مادر چاه ها را پيدا کرد. اما اگر به چند هزار سال قبل بازگرديد،بی شک پيدا كردن مخزن اصلی آب، پيدا کردن امتداد مناسب و ساختن تونل و چاه های قنات آن را در شمار كارهای عمده مهندسی در فناوری قنات می آوريد.
در ايران چاه‌كنان با حفر چند چاه آزمايشی مخزن اصلی آب(آب انباره) را پيدا و انتخاب ميكردند، سپس چاه اصلی قنات(مادر چاه) را با مشخص كردن و محاسبه مسير قنات، می كندند و پس از آن درفاصله‌های حدود 50 متری از يکديگر چاههايی حفر ميشد. از اين چاههای ميانی برای هواكش، مكان‌های بازديد و نيز حفاری تونل قنات بهره مي‌گرفتند.
تعيين جهت قنات در زيرزمين با ابزارهای ساده نقشهبرداری انجام ميگرفت. گاهی نيز مجرای قنات را با سنگ‌چين يا لولههای سفالی تقويت ميكردهاند. قطر دهانه چاههای فرعی نزديك به يك متر و مقطع تونل‌ها را هم تخم‌مرغی می ساخته اند كه استحكام و مقاومت بيشتری نسبت به مقطع دايره ای دارد و به سادگی ريزش نمی کند.
انتخاب شيب قنات هم يكی از جنبه‌های مهم مهندسی اين فناوری است. شيب كم، موجب راکد ماندن آب و در نتيجه آلودگی آن ميشد و شيب زياد آب نيز موجب می شد جدار تونل خيلی زود فرسوده شود. بنابر اين شيب قناتها را نزديك به 5 در 1000 انتخاب ميكردهاند يعنی به ازای هر هزار متر پيشروی به سوی مقصد 5 متر ار ارتفاع تونل نسبت به زمين کاسته می شد يا به عبارت رياضی شيب آن برابر 005/0 Arctan (3/0 درجه ) بوده است.
از روش‌ها متداول كندن قنات در ايران چنين گفته‌اند: پس از گزينش سرچشمه قنات ،جای انتهايی تونل، مكانٍ آفتابی شدن آن، را پيدا ميكردند(؟) سپس تونلی افقی ـ پيشكار ـ حفر ميكردند. البته پيدا كردن و حفظ مسير درست در آن هم زيرِزمين خود نيازمند حل مسئله‌های زياد هندسی و پياده كردن درست نقشه قنات بودهاست.
يكی از شيوه‌های كندن تونل در يك مسير راست، روشن كردن دو شمع در فاصله‌ای از هم بودهاست. تونل را طوری مي‌كندند كه مسير كار همواره روی امتداد دو شمع باشد. امتدادهای مستقيم از روی زمين به زيرزمين نيز به‌وسيله چند آينه مشخص می شده است.
چاه‌كن هنگام كندن همه يا بخشی از تونل افقی چاههای بين‌راهی را نيز از پايين به بالا ايجاد مي‌نمود، روشن است اين كار از جمله خطرناك‌ترين و مشكل‌ترين كارهای اجرايی مهندسی آن زمان به‌شمار مي‌رفته است.
قناتها گونه‌ای از تونل‌های زيرزمينی به‌شمار مي‌روند. امروزه به جز تونل های آبياری و آبرساني. انواع ديگر تونل‌ها نيز ساخته می شوند، از جمله تونل‌های جاده اي، راه‌آهن و مترو (در كوه‌ها و زيرزمين). پس ميتوان در يك طبقه‌بندی بزرگ‌تر قناتها را به عنوان نخستين تونل‌های زيرزمينی به‌شمار آورد.
بنابر مطالعات تاریخی هستههای اصلی شکلگیری نخستین تمدنهای بشری در کنار منابع آبی بودهاند و از این دست تمدنها کم نیستند و میتوان به تمدنهای بینالنهرین و ماوراالنهر و تمدنهای حاشیهی رودخانههای نیل و سند و گنگ اشاره کرد.
در همین ابتدای بحث این نکته پرواضح است که آب و دسترسی به آن از جملهی ابتداییترین نیازهای بشر برای ادامهی حیات خویش است لذا ذهن خلاق بشر در طول تاریخ به شیوههای گوناگون به کشف راهحلهای بدیع و خلاقانهای برای رفع این نیاز دست یافته است. به هر کدام از این دستآوردها که بنگریم شاهد نبوغ، آگاهی، پشتکار، درایت و عشق به سرزمین هستیم. حفر کانالهای عظیم، انتقال آب به وسیلهی جویهای درارتفاع در امپراطوری روم، آبرسانی توسط لولههای سفالین در دورههای پیش از تاریخ و همچنین ابداع فنآوری قنات را میتوان از نمونههای برجستهی دستیابی به علوم مهندسی در دوران تاریخی ذکر کرد. بشر در آن زمان با احاطه و شناخت بر علوم هواشناسی و خاکشناسی، علم مسّاحی و نقشهبرداری، علم نیارش سازه (استاتیک) و فن ساخت و ساز، موفق به بهوجود آوردن دستآوردهایی شده که در حال حاضر نیز با وجود امکانات بسیار پیشرفته چندان سهلالوصول نمیباشند.
اجداد ما آبهاي شيرين دامنهی كوهستان را با كمك فن قناتسازي كه روش ابداعي خودشان بوده به حاشيهی كويرها بردهاند تا شرایط سخت و نامناسب محیط زیست خویش را برای زندگی بهتر و مناسب برای کشاورزی که از اصلیترین شیوههای زندگیشان بود تغییر دهند.
واژه شناسی قنات
كانال زيرزميني حفر شده توسط انسان كه جهت جمعآوري آب شيرين و انتقال آن به سطح زمين براي مصارف كشاورزي، انساني و دامي ايجاد شده است را در ايران و آسياي ميانه قنات و كاريز و در كشورهاي عربي فقره ميگويند. كاريز كلمهاي پارسي و قنات كلمهی پارسي معربشده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژهی کاریز بیشتر کاربرد دارد و در ایران باختری واژهی قنات. قنات خود عربیشدهي کنات فارسی است که از ریشهی فعل کندن گرفته شده است.
۱- قنات را در لغت عدهاي به معناي نيزه معني كردهاند که جمع آن، قنوات، قنيات و قني است، كه بعدها، به معناي كانال و مجراي آن و معادل كاريز به كار رفته است، عدهاي نيز آن را از كلمهی پهلوي كانيكه برگرفته از كانال و فعل كن و كندن ميدانند كه به زبان عربي رفته و معرب شده است. اين كلمه در زبان آكدي و آشوري به شكل قانو، در عبري به صورت قنا و قانو و در لاتين، به صورت كانال ديده ميشود و در زبان پهلوي نيز به شكل كهس به كار رفته است و معادل فارسي امروزي آن، كلمه کاریز و کهریز است.
بسياري از پژوهشگران، تاريخ حفر قنات را به دورهی هخامنشي نسبت ميدهند. علت اين است كه از دورهی ماقبل هخامنشي سنگنبشتههاي اندكي باقي مانده و چون سند مكتوب از ماقبل اين دوره وجود ندارد اين دوره را به غلط دورهی ماقبل تاريخ ميدانند در حالي كه علم باستانشناسي، مردمشناسي و زبانشناسي رازهاي نهفتهی زيادي را از دوران ماقبل تاريخ براي انسان آشكار نموده است.
ميدانيم كه تاريخ مدنيت و تاريخ شفاهي در ايران بسيار ديرينهتر از دورهی هخامنشي است و اصولاً يافتههاي باستانشناسي در شرق چين و آسياي مركزي و شرق ايران ثابت ميكند كه مدنيت در شرق ايران و داستانهاي ايران و توران مربوط به دوراني بيشتر از پنجهزار سال قبل ميشود، يافتههاي باستانشناسي شهر سوخته و جيرفت و آثار به دست آمده از تمدن هليل رود و آثار تمدن شهرنشيني هفتهزار ساله در غرب ايران (مادها) اين فرضيه را اثبات ميكند، در حالي كه سنگنبشتهها و تاريخ مدون ايران، تنها دوهزار و پانصد سال اخير را، آن هم به طور ناقص پوشش ميدهد.
اسامي معادل قنات
در ايران و ساير كشورهاي جهان براي قنات بيش از ٢٧ اسم وجود دارد يا به عبارت ديگر، براي ناميدن اين شيوهی آبياري بيش از ٢٧ اصطلاح به كار برده ميشود.
اين اسامي درجنوب غربي آسيا عبارتند از:
قونات، كنانت، كونوت، كانات، خنات، خاد، كنايت، قنات، كارز، كاه ريز، كاه رز، كرز، كاكوريز، كهريز و چين آوولز.
اسامي معادل قنات در آفريقاي شمالي:
فوگارا (فقره)، فقاره، فگاره، مايون، ايفلي، نگولا، ختارا، خوتارا، رتارا.اين اسامي در عربستان عبارتند از:
فلج، افلج، فلج.
ابزار و وسایل جهت حفر قنات
چرخ چاه
چرخ چاه اصليترين ابزار براي حفر چاه، حفر قنات و لايروبي قنات است زيرا بدون آن امكان كشيدن بار از ته چاه و دل قنات وجود ندارد. چرخ چاه ظاهراً ابزاري ساده است. اما از نظر فني پيچيدگيهاي مهمي دارد. بهخصوص چرخ چاههايي كه با آنها ميبايست خاك را از چاههاي عميق بالا كشيد. چرخ چاه در قديم تماماً از چوب ساخته ميشد اما امروزه بعضي از عناصر آن بهخصوص محور مياني لولهاي آهني است.
طناب، ريسمان
ريسمان يكي از مهمترين ابزار حفر قنات است. زيرا كشيدن خاك و در موارد استثنايي مثل موقع خطر بالا كشيدن مقني به وسيلهی آن انجام ميشود، لذا استحكام و وزن ريسمان بسيار مهم است. هر چه عمق بيشتر باشد ريسمان بايد ضخيمتر باشد و در نتيجه سنگينتر ميگردد. در يك چاه ٣٠٠ متري وزن ريسمان از وزن خاكي كه بالا كشيده ميشود بيشتر است يك ريسمان ٣٠٠ متري كه حداقل ١٥٠ كيلو وزن دارد حداقل ٣ برابر وزن خاكي است كه ميشود با آن بالا كشيد.
دلو
دلو (كه به فتح دال و سکون لام و واو تلفظ ميشود) ظرفي لاستيكي همانند سطل با بدنهای بلندتر از آن است با دستگيرهی فلزي كه درزهاي آن معمولاً بهوسيلهی ميخ دوخته شده و از وزن زيادي برخوردار است. دلو لاستيكي از تيوپهاي بزرگ و يا از لاستيك نازك شدهی تراكتور ساخته ميشود. معمولاً اين دلوهاي بزرگ و سنگين براي چاههايي است كه با دينام خاك از چاه كشيده ميشود. اينگونه دلوهاي سنگين در چرخ چاه دستي كاربرد چنداني ندارد. درقديم دلو از پوست گوساله يا بز ساخته ميشد. دلو پوستي از دلوهاي لاستيكي وزن كمتري داشت و كشيدن آن نيز در كف قنات با سهولت بيشتري همراه بود. دلو پوستي يا از ابتدا از پوستهاي دباغيشده و آمادهشده ساخته ميشد و يا از مشكها و انبانهاي كهنه و فرسودهاي بود كه دوباره مورد استفاده قرار ميگرفت. دهانهی دلو گشاد بوده و براي باز نگاه داشتن آن از چوب انار، يك حلقهی دايره، معروف به چمبره ساخته ميشد و در جوف دهانه قرار ميگرفت. به دو سمت دهانه نيز دو سر طناب كوتاهي بسته ميشد كه نقش دستهی دلو را داشته و در وقت نقل و انتقال آن مورد استفاده قرار ميگرفت.
كلنگ و بيلچه
اين دو ابزار از جمله وسايل ضروري مقنيان است. بيلچه در همه حال تقريباً يكسان است اما نوع كلنگ به تناسب فضاي كار و جنس خاك فرق ميكند. در اوايل كار و جهت كندن خاكهاي سست، كلنگ سبك آهني كارساز است. اما زماني كه مقني بخواهد در لايههاي سفت و محكم مثل كنگلومرا كار كند يا تونلی را از رسوبات آهكي معروف به تورس عبور دهد نياز به كلنگ فولادي و سنگين دارد تا نوك يا نيش كلنگ خم نشود و وزن زياد كلنگ باعث وارد آمدن ضربهاي محكم شود. در بعضي موارد كلنگ به تنهايي كارساز نيست بلكه به قلم و پتك نيز نياز است و آن هنگامي است كه بخواهند در ميان سنگ يا لايههاي بسيار محكم و متراكم پيش بروند. بيلچه هم داراي دستهی كوتاه چوبي است و تنهی اصلي آهني بيلچه هم كوچكتر از بيلهاي معمولي است. بيلچه دم كار مقني معمولي است اما هرگاه دلوكش بخواهد مقدار زيادي خاك را از دم كار عقب بكشد ترجيح ميدهد كه از كج بيل استفاده كند. تفاوت كج بيل و بيل معمولي در اين است كه بدنهی كج بيل از ناحيهي شانه برگشته و نسبت به امتداد دسته نزديك به نود درجه انحنا دارد. كج بيل نيزداراي دستهی كوتاه ميباشد.
چراغ
معمولاً داخل قنات تاريك است و نقش چراغ بسيار تعيين كننده است در گذشتههاي دور براي روشنايي كورهها و داخل چاه قنات از چراغ روغني يا پيهسوز استفاده ميكردند و براي پيشگيري از دم گرفتگي در آنها روغن منداب ميريختند. البته از پيه هم ميتوانستند استفاده كنند اما مقنيها روغن منداب را بر پيه ترجيح ميدادند، زيرا بو و دم گرفتگي بسيار كمتري داشت. چراغ روغني يا پيهسوز سفالي بود و ظاهري گلابي شكل داشت كه بهدنبال آن دستهاي تعبيه شده بود. روغن را در مخزن آن ميريختند و از پنبهی آب نديده فتيلهاي ميپيچيدند و در آن قرار ميدادند و سر فتيله را بر روي زايدهی ناودانيشكل ميگذاشتند و آن را شعلهور ميكردند. روغن به مرور جذب فتيله شده در سر فتيله با نور زرد رنگي ميسوخت.
قنات و صنعت گردشگري
قناتها رمز و رموز زيادي را در خود دارند و درسهاي زيادي در خصوص آداب و رسوم و عقايد گذشتگان را ميتوان از روي آن فهميد درس پشتكار، همياري و تعاون و دورانديشي و انجام كارهاي پرهزينه براي بازدهي و استفادهی نسلهاي آينده و اعتقاد و تقدس آب و نور و كشاورزي از درسهايي است كه از حفركنندگان قنات ميتوان آموخت.
در مجموع آنچه بايد در اين زمينه بدان توجه داشت اين است كه نظري به مجموع چاهها و مجراي زيرزميني حفر شده و ميزان وقت و انرژي كه در طول ساليان دراز براي حفاريهاي متعدد صورت گرفته و توجه به اين كه تمام اين قناتها به دست كاوشگران زحمتكش بينام و نشان اين سرزمين با كمترين امكانات و بيشترين خطرات حفر شدهاند، مبين بزرگترين سرمايهها و در حكم گنجينههاي با ارزش، مفاخر ملي و ميراث فرهنگي كشور ماست كه حاصل هزاران سال تلاش، تجربه و ممارست انسانها است.
شماي قنات
در بعضي از منابع اشكال متنوعي از قنات ترسيم شده است، گرچه نويسندگان اين منابع در اصول و در به تصوير كشيدن مكانيسم قنات با هم توافق دارند، ولي در نامگذاري و تشريح اجزاي آن سليقههاي گوناگوني را عرضه كردهاند. برش طولي يك قنات را در شكل مشاهده ميكنيم. اين تصوير با استفاده از اشكال منابع مختلف و تلفيق آنها با همديگر به وجود آمده است.
-685800565785
كاربردهاي گوناگون قنات و كاريز در ايران و جهان
با توجه به منابع متعدد ايراني و خارجي مشخص ميشود كه قنات از جنبههاي گوناگوني مورد توجه واقع شده و كاربردهاي فراواني دارد. عمدهي كاربردهاي گوناگون انواع قنات در ايران و جهان عبارتند از:
تأمين آب شرب انسان و دامها و مصارف كشت و كار كه حيات و بقاي انسان بدان وابسته بوده است. در استان خراسان و حتي در همين منطقهی گناباد و قهستان در كتب سياحان و جغرافينويسان از آباديهاي زيادي نام برده شده كه امروزه هيچ آثاري از آنها وجود ندارد. علت اصلي رها شدن اين روستاها وابستگي آنها به آب قنات و سپس خشك شدن آن بوده است. البته در بعضي موارد زلزله و شيوع بيماريهاي مسري مانند طاعون نيز عامل متروك شدن روستاها بوده است. در بسياري از موارد خشك شدن قنات منجر به جابهجايي روستاها ميشود، مثلاً در زيبد منطقهی قنات كهنه و حمام كهنه وجود دارد كه نشان ميدهد اين ده در يك دوره در منطقهی موسوم به پاي چنار استقرار داشته است و در دورهی ديگر در منطقهي پاي قلعه و خود قلعه نيز ابتدا قلعهاي با ديوارههاي گلي بوده است و سپس در دورهي ساساني بر روي بقاياي قلعهي گلي قلعهي نو با سنگ بنا نمودهاند اين جابهجاييها همگی بهخاطر نزديك شدن به سرچشمهی قنات بوده است و اين وابستگي مردم را به قنات ميرساند.
شيرين كردن اراضي با احياي قنوات: قناتها نه تنها باعث استخراج آبهاي زيرزميني ميگردند بلكه اين سيستم باعث شيرين كردن اراضي شور ميشود.
تامين آب شيرن در جزاير مناطق گرمسير مانند جزاير خليجفارس.
تغذيه مصنوعي لايههاي آبدار زيرزميني به روش مهار قنوات
آباداني كويرها توسط قنوات
تعادل زيستي توسط قناتها
كاركردن آسيابها با قناتها
نقش هميارها و تعاونيهاي سنتي ايجاد شده به وسيله قنات
سيستم قنات به عنوان عاملي براي جلوگيري از سيلاب درون شهري
پرورش ماهي در قنوات
قنات به عنوان يك عامل موثر در ارزش املاك مزروعي
قنوات علاوه بر كاربرد اقتصادي براي انسان، به عنوان تنظيمكنندههاي دقيق تخليهی آبهاي زيرزميني محسوب ميشوند. اين گونه منابع با حفظ شرايط طبيعي هيدروژئولوژيك آبخوانها، در مواقع پرآبي و يا در مناطق زهدار به عنوان سرريز عمل ميكنند و در مواقع كمآبي و پرآبي به عنوان تنظيمكنندهی خروج آب و سوپاپ تنظيم عمل ميكردهاند.
زهكشي آبهاي سطحالارضي: با استفاده از سيستم قنات در بعضي از شهرهاي ايران، از جمله تهران و شيراز به دليل وضعيت توپوگرافي و تخريب قناتهاي درون شهري، سطح آبهاي زيرزميني در بخشهاي پست اين شهرها بهشدت بالا آمده و آبهاي زيرزميني درون منازل در اين مناطق پديدار شده است. در اين گونه مواقع، با حفر قنوات جديد و يا اصلاح قنوات مخروبه، آبهاي سطحالارضي را زهكشي مينمايند. كما اين كه سازمان آب تهران اقدام به حفر يك سلسله چاه در جنوب تهران نموده و آب را به مناطق شهريار و شهر ري منتقل ميكند. يكي از كساني كه به اين جنبهی قنات اهميت زيادي داده است گوبلو است. گوبلو معتقد است كه قنات، ابتدا يك فن آبياري نبوده، بلكه به طور كامل از تكنيك معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمعآوري آبهاي زيرزميني مزاحم (زهآبها) به هنگام حفر معادن بوده است. وي با استفاده از كتاب نوژيه دانشمند فرانسوي كه در سال ١٩٥٩ نوشته شده است، ثابت ميكند كه قدمت برخي معادن به ٣٣٥ سال قبل از ميلاد مسيح ميرسد و بهعلاوه نيز از ميان قديميترين و شناختهشدهترين معادن، به معادن اسپين نزديك مونس كه شكل ظاهري دهليزهاي آن، شباهت عجيبي با قناتها داشته، اشاره ميكند.
گوبلو، با استفاده از منابع ديگر در اين زمينه نيز مينويسد ترديدي نيست كه در گسترهی فرهنگي ايران، از معادن مس و احتمالاً روي موجود در كوههاي زاگرس، در جريان هزارهی دوم قبل از ميلاد مسيح، بهرهبرداري ميشده است. به نظر وي يكي از موانع اصلي در پيشرفت كار معدنچيان، وجود آب بوده و هست لذا دالانهایی براي خارج كردن آبهاي مزاحم به فضاي آزاد بيرون از معدن، حفر ميكردند كه آب بدون استفاده از هيچ نيروي فني، از دل معدن به خارج جاري ميشد. ورتايم كه معادن ايران را توصيف كرده، در نامهاي شخصي به گوبلو يادآور شده و تأكيد كرده است كه در چندين نقطه، قناتها به دهليزهاي معادن متصل شدهاند.
گفت و شنودی در خصوص باورهای مردم دربارهی قنات با عروسي قنات، زايش آب آغاز ميشود.
در اين سرزمين آب هميشه كيميا بوده است. كيميايي كه همواره بخش عمدهايي از ذهن ايرانيان را به خود مشغول داشته است تا آنها در افسانه و آرزوهايشان از باران بگويند و از فرشتهی بارآوري كه برايشان آب را به ارمغان میآورد.
اما رابطهی ایرانيان با آب تنها به همين قصهها و افسانهها محدود نميشود. آنها در عمل نيز براي به دست آوردن آب هميشه كوشيدهاند و به راهها و ابزارآلاتي متوسل شدهاند كه در نوع خود يگانهاند. از همين روي است كه سيستم آبرساني در زمان ساسانيان زبانزد تمام ملتها بوده است و به همين خاطر نيز هنوز كه هنوز است شبكههاي آبرساني در نقاط تاريخي ايران همچون تخت جمشيد همواره كارشناسان و پژوهشگران را به شگفتي واداشته است.
در اين ميان، قناتها حديث مفصل و جداگانهاي دارند. مبدع احداث قنات را در جهان ايرانيان دانستهاند و سابقهی آن به دوران هخامنشيان ميرسد. هنوز هم در شهرهاي بهجامانده از دورههاي تاريخي ايران باستان قناتهايي يافت ميشوند كه با گذشت زمان ترميم شدهاند و فعالاند.
منابع:
۱ وبسایت کاریز
۲ مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آب
3 مجموعه مقالات اولین همایش بینالمللی قنات. یزد ١٣٧٩
4 روزنامه همشهری-اردیبهشت ماه 1379