دانلود مبانی نظری معانی ومفهوم ،ملاک ،عوامل وموانع وتاریخچه فطرت (docx) 52 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 52 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

مبانی نظری معانی ومفهوم ،ملاک ،عوامل وموانع وتاریخچه فطرت فصل دوم:بررسی وتحقیق پیرامون معانی ومفهوم ،ملاک ،عوامل وموانع وتاریخچه فطرت بخش اول : معانی فطرت .................................................................................................................. 2-1-1-فطرت درلغت..................................................................................................................... 2-1-2-مقایسه واژه های طبیعت ،غریزه،فطرت................................................................................. 2-1-2-1-طبیعت........................................................................................................................... 2-1-2-2-غریزه............................................................................................................................ 2-1-2-3-فطرت.......................................................................................................................... 2-1-3-تفاوتها.............................................................................................................................. 2-1-4- فطرت دراصطلاحات منطق وفلسفه.................................................................................. 2-1-5- نتیجه گیری..................................................................................................................... 2-1-6- مفهوم فطرت درقرآن....................................................................................................... 2-1-7-مفهوم فطرت در روایات................................................................................................... 2-1-8- مفهوم فطرت درفلسفه اسلامی......................................................................................... بخش دوم:ملاک ،تعریف وتقسیم امور فطری.............................................................................. 2-2-1- تشخیص امورفطری ازامور غیرفطری............................................................................. 2-2-2-تعریف وویژگیهای امور فطری...................................................................................... 2-2-2-1-تعریف امورفطری..................................................................................................... 2-2-2-2-ویژگیهای امور فطری............................................................................................... 2-2-3-اثبات فطریات درانسان................................................................................................. 2-2-4-تقسیم امور فطری................................................................................................................... 2-2-4-1-بینش های فطری............................................................................................................... 2-2-4-2-گرایشهای فطری.............................................................................................................. بخش سوم:عوامل وموانع شکوفایی فطرت .......................................................................................... 2-3-1-عوامل شکوفایی فطرت.......................................................................................................... 2-3-1-1-آموزه های الهی بوسیله انبیاء.............................................................................................. 2-3-1-2-تزکیه نفس وریاضت وتقوا................................................................................................ 2-3-2-موانع شکوفایی فطرت.......................................................................................................... 2-3-2-1-غفلت............................................................................................................................. 2-3-2-2-وسوسه های شیطانی...................................................................................................... 2-3-2-3-عقل متعارف................................................................................................................. 2-3-2-4-دنیاگرایی...................................................................................................................... 2-3-2-5-خطا درتطبیق................................................................................................................. بخش چهارم :تاریخچه ................................................................................................................... 2-4-1- فطرت وادیان ................................................................................................................... 2-4-2-فطرت درمیان فلاسفه قبل وبعد یونان باستان........................................................................ 2-4-2-1- فطرت درکلام سقراط وافلاطون................................................................................... 2-4-2-2-نظریه افلاطون............................................................................................................... 2-4-2-3-تفاوت فطرت ونظریه استذکاری افلاطون...................................................................... 2-4-2-4-افلاطون ومعرفت فطری................................................................................................ 2-4-3-مفهوم ،نظریه وبرهان فطرت ازنظرفلاسفه ومتکلمین اسلامی............................................... 2-4-3-1-مفهوم واصطلاح فطرت ازنظرابن سینا............................................................................ 2-4-3-2-مفهوم فطرت مذهبی از نظرصدرالمتألهین...................................................................... 2-4-3-3-مفهوم فطرت درنظر فیلسوف اسلامی ملاهادی سبزواری.............................................. 2-4-3-4-مفهوم فطرت ازنظرعلّامه طباطبایی.............................................................................. 2-4-3-5-مفهوم وبرهان فطرت ازنظر حکیم شاه آبادی............................................................... 2-4-3-5-1-مفهوم فطرت......................................................................................................... 2-4-3-5-2-تقریرهای مرحوم شاه آبادی درمورد برهان فطرت................................................. 2-4-3-5-2-1- فطرت افتقار................................................................................................... 2-4-3-5-2-2- فطرت خضوع....................................................................................................... 2-4-3-5-2-3 -فطرت امید........................................................................................................... 2-4-3-5-2-4- برهان فطرت حب کمال....................................................................................... 2-4-3-6- فطرت مذهبی وبرهان فطرت از نظر امام خمینی ............................................................ 2-4-3-6-1- فطرت مذهبی.......................................................................................................... 2-4-3-6-2- برهان فطرت............................................................................................................. 2-4-3-7- مفهوم، نظریه و برهان فطرت از نظر شهید مطهری.......................................................... 2-4-3-7-1- مفهوم فطرت مذهبی................................................................................................ 2-4-3-7-2- نظریه فطرت............................................................................................................. 2-4-3-7-2-1- شهید مطهری،نظام فکری وخاستگاه نظریه فطرت.................................................. 2-4-3-7-2-2-اهمیت فطرت ونظریه فطرت درنظر شهید مطهر ی.................................................. 2-4-3-7-2-3-تعریف وتبیین فطرت از نظر شهید مطهری.............................................................. 2-4-3-7-2-4- لوازم وتوابع نظریه فطرت...................................................................................... 2-4-3-7-2-5- بی مهری به فطرت ونظریه فطرت.......................................................................... 2-4-3-7-3- برهان فطرت درنظر شهید مطهری.............................................................................. 2-4-3-8- مفهوم و برهان فطرت دربیان فیلسوف معاصر جوادی آملی............................................. 2-4-3-8-1- مفهوم فطرت............................................................................................................. 2-4-3-8-2- برهان فطرت.............................................................................................................. 2-4-3-9- برهان فطرت در نظراستاد مصباح یزدی........................................................................... 2-4-3-10- مفهوم فطرت مذهبی درنظر حکیم فیض کاشانی............................................................ بخش اول : معانی فطرت 2-1-1- تعریف لغوی فطرت واژه «فطرت» از مادّه «فَطَر» به معنای شکافتن چیزی از طرف طول آن است و سپس به هرگونه شکافتن اطلاق شده است .وازآنجا که آفرینش وخلقت به منزله شکافتن پرده ای تاریک عدم است، یکی از معانی مهم این واژه همان آفرینش وخلقت است .واژه فطرت معنای ابداع واختراع را نیز افاده می کند. فطرت در لغت به معنی آفریننده خالق،طبیعت،سرشت،خوی،دین وآیین ،روش وطریق است . در اَقرب الموارد ذیل ماده «فَطَرَ»آمده است : «الفطرة هی الصّفة التی یتّصف بماکل مولود في اوّل زمان خلقته» «فطرت » همان صفتی است که نوزاد در بدو تولدش بدان متصّف است.» «الفطرة، الخلقه التی خلق علیها المولود فی رحم اُمّه» فطرت به آفرینشی گویند که مولود در رحم مادر برآن آفریده شده است.» راغب می گوید :«خداوند پدیده ها را طوری وبه شکلی آفریده وبا زمینه ها واستعدادها وآمادگی های خاصی ایجاد کرده است که آثار و فعلّیت های مخصوص به دنبال خواهدداشت.» طریحی می گوید:فطرت به معنای نوع و حالتی از آفرینش است ولی در آفرینش مستعد برای قبول دین حق به کار رفته است. ابن عباس می گوید معنای «فاطر السموات» را نمی دانستم تا اینکه دو نفر عرب که برسرچاهی منازعه داشتند نزد من آمدند یکی ازآنها می گفت :اناَ فَطَرتُها؛یعنی من آن را حفر کردم. در تفسیر نمونه آمده است: («فطرت» در اصل از ماده فَطَرَ «بروزن بذر» به معنی شکافتن چیزی از طول است ودر اینگونه موارد به معنی خلقت بکار می رود .گویی به هنگام آفرینش موجودات،پرده عدم شکافته می شود وآنها آشکار می گردند.) صاحب مجمع البیان مقصود از فطرت را دین و اسلام توحید می داند که خداوند ،انسان را براساس آن وبرای آن وبخاطر استفاده ازآن آفریده است: وهی الدّین والاسلام والتوحید التی خَلق الناس عَلیها ولها وبها ای لاَجلها والتمسّک بها. فخر رازی در بیان معنای فطره الله می گوید: وهی التوحید فاّن الله فَطر الناس علیه. یعنی فطرة الله همان توحید است که خداوند انسان را براساس آن آفرید . فطرت بروزن «فعله» است که دلالت برنوع می کند ودر لغت به معنای گونه ای خاص ازآفرینش وخلقت است .بنابراین فطرت انسان؛یعنی سرشت خاص وآفرینش ویژه انسان.ظاهراً این لغت را اول بار قرآن کریم در مورد انسان به کار برد وپیش ازآن ،کاربرد واژه فطرت سابقه ای نداشت. 2-1-2- مقایسه واژه های طبیعت ،غریزه ،فطرت گرچه این سه واژه گاه بجای یکدیگر بکار میروند،امادر حقیقت معانی آنها متفاوت است. 2-1-2-1- الف): واژه «طبع» یا«طبیعت» در لغت به معنای سجیّت وفطرت است چنان که در لسان العرب آمده است :«الطبیعه :الخلقیة و السجّیة التی جبل علیها الانسان ...طبعه الله علی امر یطبعه طبعاً: فطره ....والطباع مارکَّب فی الانسان من جمیع الاخلاق التی لایکاد یزاولها من الخیر والشر». این واژه معمولاً درمورد موجودات بی جان بکار می رود واگر در مورد جانداران نیز بکار می رود بلحاظ همان جهات اشتراکی است که بین جانداروبی جان وجود دارد. فلیسوفان در تقسیمی،فاعل را به دو قسم فاعل طبیعی و فاعل ارادی تقسیم می کنند ومرادشان از فاعلهای طبیعی موجوداتی است که طبیعتاً اقتضای اثرخاص را داشته،از خود اراده ای در صدور آن اثرندارد. مثلا «آتش» نسبت به «احراق» یک فاعل طبیعی شمرده می شود. درمورد انسان نیز مثلا می گوئیم:«میل جنسی یک امر طبیعی است و طبیعت انسان اقتضای آنرا دارد». دراینجا نیز مرادمان اینست که انسان از خود اراده ای در بود ونبود این میل ندارد،گرچه در بکارگیری وبهره مندی ازآن مختار است. 2-1-2-2- ب)غریزه : این واژه بیشتر در مورد حیوانات غیر انسان بکار می رود و در مورد جمادات ونباتات اصلاً کاربردی ندارد وگاهی در مورد انسان نیز گفته می شود. ماهیّت غریزه اگرچه هنوز دقیقاً روشن نیست، اما اجمالاً مراد ازآن حالتی است نیمه آگاهانه درحیوانات که راهنمای زندگی آنهاست. مثلاً خانه سازی زنبور با هندسه ای خاص ودقیق،مکیدن پستان مادر توسط نوازد حیوان وکارهائی از این دست را امور غریزی نام می نهیم. برخی ،غریزه را این گونه تعریف کرده اند: «استعداد فطری انجام دادن کارهای معین،مانند لانه سازی پرندگان ،وعسل گذاشتن زنبورهای عسل وتار تنیدن عنکبوت وکارهای شگفت انگیز مورچه ها وموریانه ها وبسیاری دیگر.» تعبیر«استعداد فطری» درتعریف بالا ،اشاره به غیر اکتسابی بودن آن امور دارد؛یعنی توانایی هایی که هزار حیوان ویا انسان است ونیازی به آموختن وفراگیری ندارد. 2-1-2-3- ج) فطرت : این واژه در مورد انسان به کارمی رود وبندرت در غیرانسان به کار می رود. امورفطری ،اموری هستند که باسرشت وجان آدم جوش خورده اند ودر کمون وذات بشر جای دارند. فطرت دارای معانی متعدد می باشد که در این رساله به بیان آن معانی می پردازیم: معانی فطرت شامل : الف)تعبیرات ب)مفهوم فطرت ج)ماهیّت فطرت الف- تعبیرات : در میان واژه ها و اصطلاحات اساسی قرآن،تفسیر ،حدیث،روان شناسی،روانکاری، فلسفه ،جامعه شناسی،منطق و... تعبیری است به عنوان «فطرت»که بر حسب موارد ومراتب مختلف ،به معانی ومصادیق گوناگون اطلاق می شود. یکی از معانی فطرت،حالت ویژه ای است که سرشت انسان بدان متصف است وقیلت خاصی را می طلبد. فطرت، براساس این معنی،حالتی است ربانی که بُعدِ عرفانی سرشت انسان را تشکیل می دهد. این حقیقت «فطرت» با تعابیر گوناگون از جمله : حس مذهبی ،بُعد مذهبی ،بعد معنوی،شورمذهبی ،شعور دینی،شعور باطنی،شعور مذهبی،حالت قدسی روح، کیفیّت قدسی ،حالت ربانی ،کشش مذهبی ،جذبه دینی،کنش مذهبی ،بُعد چهارم روح انسان، وفطرت مذهبی،مورد بحث وبررسی قرار می گیرد . ب)مفهوم فطرت: «فطرت» تعبیر معروف وآشنائی است که در اصل «در لغت» به معنی آفرینش ایجاد وخلقت است ودرمیان اهل سنّت وحالت غیراکتسابی ای که انسان ،به آن ،از مادر قدم به عرصه گیتی می نهد نیز اطلاق می گردد وکیفیت وصفت وحالتی که ذات انسان ،به آن،«تکوّن»یافته است. کتاب معروف «قاموس اللغه»درذیل ماده «فَطَرَ»می نویسد: «الفطرةالخلقه التی خَلََقَ علیها المولود فی رحم امّه» فطرت ،آن خلقت ویژه ای را گویند که ذات نوزاد در رحم مادر با آن تکوّن می یابد. ودرمیان اهل نظر ومفسّران اسلامی ونیز در احادیث ائمه معصومین(ع) «فطرت» به معنای خاص و ویژه ای بکار می رود که تعابیری از قبیل الحنیفیه ،الصبغه ،الفطره،مراد از فطرت ، براین اساس ؛غیرازآن معانی لغوی ونیز غیر ازآن حقیقتی که در منطق وفلسفه،بدان می پردازند،می باشد. فطرت «فطریات» در منطق ویا در فلسفه عبارت از: الف: ادراکات بدیهی اعم از تصوری وتصدیقی. ب: قضایای«قیاساُتِها مَعَها». آری: فطرت، یعنی «حالت خاص عرفانی»که درسرشت انسان منظورگشته واز ذات وی نشات می گیردودرزندگی او«فعّلیت» لازم خویش را باز می یابد. ج)ماهیت فطرت:گفتیم که انسان دارای «فطرت» است،فطرت به معنی خاص کلمه،واین فطرت یکی از خصیصه های ذاتی بشراست وتذکراین نکته لازم است که : الف: فطرت، درماهیت وحقیقت خود ،بردوگونه است در «فطرت عقل»و«فطرت دل» فطرت عقل، همان ادراکات بدیهی وطبیعی عقل را گویند که عقل ،باتوجه به ساختمان اصلی خویش به گونه ای ذاتی دارای یک سلسله ادراکات طبیعی و غیراکتسابی است.«فطرت دل» عبارت از«علم حضوری» انسان نسبت به برخی از حقایق که انسان با توجه به ساختار روحی خود ،آنها را واجد است. ب: «فطرت» از مقوله «علم»است یاکنش؟ در کلمات بزرگان ازفطرت یاتعابیری مختلفی چون «گاهی»،«دریافت»،«،«علم»،«ادراک»،«گرایش»، «جذبه»، «کشش»،«دانش فطری»،«معرفت فطری»،«تمایل فطری»و«فطرت پرستش»و«عشق» یاد شده است. ودقت در اصل فطرت وکلمات بزرگان این نکته را بدست می دهد که: پرستش «آگاهی فطری،تمایل فطری» اول از مقوله دانش و«دریافت» ودومی از مقوله «جذبه»وگرایش است، بدین معنی که :انسان بگونه ای فطری وحضوری ،هم «خداشناسی»و«خداآشنا»است و هم دارای عشق وتمایل به اوست. 2-1-3- تفاوتها آنچه فطرت را از غریزه وطبیعت،ویا هریک راازدیگری متمایز می سازد،همان ویژگیهای یاد شده در تعریف آنهاست؛همان گونه که وجوه اشتراک آنها نیزدرهمان جا ریشه دارد.خصلت تکوینی بودن فطرت،آن را با غریزه همسان می کند، وغیراکتسابی بودن،آن را کنار غریزه می نشاند.آنچه فطرت را از دودیگر،امتیاز می دهد.تعالی وفرا حیوانی بودن آن است.گستره فطرت به جهانی انسانی تعلق دارد ودرمرزهای انسانیت محدود می شود.درامر فطرت نگاه به جنبه روحانی ،ملکوتی وغیرحیوانی انسان است؛مانند دین که همین گونه است .به همین خاطراست که خداوندنیز درقرآن ،آنجا که سخن از فطرت الله می گوید،پای مردم را به میان کشیده ،عبارت«فَطََرَالنَّاسَ عَلَیها»را می افزاید.«ناس»آن چنان گسترده وهمه شمول است که سایه خود رابرهرانسانی درهرزمان ومکانی می گستراندوکی را بیرون ازخود وا نمی نهد. از سوی دیگر تعبیر ناس درآیه،فطرت ،درعین جامع افراد بودن ،مانع از ورود اغیار«غیرانسان» نیزهست. در عین جامع وانحصار ،دامنه فطرت را در سرزمین های طبیعت وغریزه بر می چیندوآن را به نوع انسان محصور می کند؛برخلاف طبیعت وغریزه ،برمی چیند وآن را به نوع انسان محصور می کند ؛برخلاف طبیعت که به هیچ نوعی اعم ازجاندار وبی جان محدود نمی شود،وبرخلاف غریزه که علاوه برانسان، حیوانات را نیز پوشش می دهد. فرق مهم دیگری که فطرت را بالاتر ازآن دو می نشاند،کمال بخشی رشدآفرینی فطرت است. آنچه غریزه مقصوداست نه تنها مشکل آفرین نخواهد بود،که زمینه ساز شکوفایی فطرت نیز می باشد. لیکن غریزه به خودی خود،بالا برنده ورشد دهنده نیست ،بلکه فروغلطیدن درآن به انحطاط وسقوط انسان می انجامد ؛به گفته مولانا : ترک شهوتها ولذتها سخاست هرکه در شهوت فروشد برنخاست. 2-1-4- فطرت در اصطلاحات منطق وفلسفه کلمه فطرت و فطری در منطق و فلسفه وبعضی از علوم دیگر درمعانی مختلف استعمال که مابذکر آنها می پردازیم . 1-فطریات در منطق : یکی از معانی اصطلاحی «فطرت»درباب قضایا درمنطق است . قضایای فطری «فطرت»درباب قضایا درمنطق است. قضایای فطری «فطریات» قضایایی هستند که ثبوت محمول برای موضوع درآنها گرچه نیازمند حد وسط است،اما این حد وسط همواره در ذهن حاضر است،از اینرو این قضایا از جمله قضایای یقینی وبدیهی شمرده می شوند ولذا منطقیان با تعبیر «قضایا قیاساتها معها» ازآنها یاد می کنند،یعنی قضایائی که قیاس آنها با خودآنها همراه است.«منطقیان از سویی فطریات را از جمله بدیهیات ثانویه می دانند و این قیاس همواره در نزد ذهن حاضراست وهمین از این رواست که آنها بدیهی و فطری نام کرده اند .حق این است که اینگونه قضایا را بایستی «نظری قریب به بدیهی» دانست و چنین نیست که واقعا در غریزه وفطرت انسان تکویناً حد وسط اینگونه قضایا تعبیه شده باشد. مویّد آن است که بین عدد 4تا36،اعداد زوج متعددی است و دقیقاً نمی توان بین اعدادی که حکم به زوجیت آنها فطری است وغیرآنها ،مرزی را مشخص کرد. نکته دیگرآن است که فطری بودن یک قضیه راباید«نسبی»دانست ،زیرا ممکن است حد وسط برای شخصی کاملاً روشن ودائم الحضور در ذهن باشد وبرای دیگری به این حد ازوضوح نباشد درباب حدسیات،مجربات،ومتواترات نیز این نسبت مطرح است». 2-گاهی واژه فطری در مورد قضایای اولیه بکار می رود، اوّلیات قضایایی هستند که ذهن به محض تصّور موضوع ومحمول ،آنها را تصدیق کرده ،درحکم و اذعان خود محتاج کسب و تفکر نیست. مثل قضیه امتناع تناقض که میگوئیم :«اجتماع وارتفاع نقیضین محال است». 3-گاهی «فطری»درمورد قضایای اخلاقی که درارتباط با عقل عملی اند بکار می رود مثلا می گوئیم قضیه «دروغ ناپسنداست»یک قضیه فطری است. 4-واژه فطرت در بعضی موارد مترادف با کلمه «وجدان»بکار می رود. در این اصطلاح ،مراد از «فطرت»اشاره به مصدر ومنبع صدوراحکام اخلاقی است. 5-گاهی«فطری»مترادف با«بدیهی»بکارمی رود، خواه درحوزه تصورات خواه در قلمرو تصدیقات، البته آنجا که در مورد تصدیقات بدیهی اطلاق می شود، غالباً بدیهیات اولیّه مورد نظراند. گاه قضیه «تناقض محال است»رافطری می خوانیم امّا مثلاً محسوسات را که برخی منطق دانان از جمله بدیهیات ویقینیات می- شمارند فطری نمی نامیم وامّادرحوزه تصورات،تقریباً اغلب تصورات بدیهی مثل مفهوم وجود،عدم،شیءو...را گاه به وصف «فطری»متصف می کنیم مثلاً می گوئیم :«مفهوم شی ء مفهومی است که هرفردی فطرتاً آنرا درک می کند». 6-گاهی مراد از«فطری»معرفت وشناخت حضوری است .مثلاً می گوئیم:«این یک امر فطری است که هرکس از وجود خودآگاه است»دراینجا مراد اینست که هرکسی با علم حضوری،وجودخودرا درک می- کند. 7-اصطلاح دیگر«فطرت»درفلسفه «دکارت»است. مراد از«فطریات»درفلسفه دکارت مفاهیمی است که عقل انسان خود به خود آنها را به روشنی ووضوح درک می کند مثل مفهوم الله ،حرکت ،امتداد ونفس،دکارت در کنار«فطریات» دو دسته دیگررا نیز برای معانی ومفاهیم قائل است که آنها را مجهولات وخارجیّات می- نامد. 8- در فلسفه کانت نیزگاه واژه فطری در مقولات دوازده گانه اوبکار می رود. 9- اصطلاح دیگر فطری در روانشناسی است.روانشناسان معتقدند که چهار میل وگرایش فطری در انسان وجود دارد که گاه ازآنها تحت عنوان «حس»یاد می کنند.این چهار امر عبارتنداز: 1-حسّ مذهبی،2-حسّ زیبا طلبی،3-حس ّعلم جوئی،4-حسّ نیکی یا خیر اخلاقی . 2-1-5- نتیجه گیری هدف از استقصاء موارد کاربرد واژه «فطره» این است که بگوئیم درهمه این موارد بخوبی می توان یک معنای مشترک را دید وآن اینست که «فطری» را به امری گفته می شود که از ذات وحقیقت انسانی برمی خیزد واز درون جان نشات گرفته وازبرون مایه نگیرد وچیزی کسبی نباشد. پس از تعریف اصطلاحی فطرت «صفات ویژه انسان» دو نکته بدست می آید: 1-هر صفت ذاتی که در انسان هست ،فطری نیست،زیرا صفات انسان به دو دسته صفات مشترک وصفات مختص تقسیم می شوند. منظور از صفات مشترک همان صفاتی که سایر موجودات دیگر نیزآن را دارند،واین دسته از صفات فطری نیستند. 2- مقصود از«انسان»در تعریف فطرت «نوع انسان» است ،نه فردآن.صفاتی را فطری گویند که درانسان ازاین رو که انسان است وجود داشته باشد پس صفات فطری در همه انسانها وجود دارد وبه فرد وزمان خاصی اختصاص ندارد. پس می توان گفت که فطریات اکتسابی نیستند بلکه ریشه در ذات آدمی دارند. 2-1-6- مفهوم فطرت درقرآن وازه فطرت تنها یک بار در قرآن وآن هم بصورت مضاف به الله به کار رفته است؛خدای تعالی در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم «ص» می فرماید: «فَأقِم وَجهَکَ لِلّدین حنیفاً،فِطرت الله التّی فَطَرَ الناسَ عَلیها، لاتبدیلَ لِخَلقِ اللهِ،ذلک الّدین القِّیُم ولکّن اََکثَرَ الناس لاَیعلمون». «درحق گرایانه روی به دین بیاور.این فطرت الهی است که مردمان رابروفق آن آفریده است؛درآفرینش الهی تغییری راه ندارد،این دین استوار است ولی بیشتر مردم نمی دانند.» این آیه منشأ پیدایش اصطلاح فطرت در فرهنگ معارف مسلمانان والهام بخش اندیشمندان وفلاسفه وعرفا دربحث انسان شناسی اسلام بوده است. همانگونه که درکتب ادبی اشاره شده است ،وزن «فِعله» دلالت برنوع می کند.وقتی می گوییم جَلَستُ جِلسَتهً یعنی به گونه ای خاص نشستم .فطرت نیز دراین وزن یعنی نوع خاص ازآفرینش.به عبارت دیگر این که کلمه ناظر به خصوصیات وویژگیهایی است که در اصل خلقت وآفرینش انسان قرارداده شده است واین خصوصیات نوع انسان را از دیگر موجودات جدا می کند. مفسّر کبیر قرآن علّامه طباطبائی در المیزان می نویسد: «فطرت به معنی ایجاد وپیدایش چیزی از نیستی است ولی وجود هیات فعله برآن ماده «فَطَرَ»باعث شده است تامعنی خاص از آن بدست آید. با توجه به اینکه کلمه فطرت تنها یک بار در قرآن بیان شده ،ولی مشتقات فطرت،که از ماده«فَطَرَ»می باشد مکرر درقرآن آمده است: «فَطَرهُنَّ» ،«فاطِرالسموات والارضِ» ،«اِذا السماءِ اِنفَطَرت» و«مُنفطِرُبه» ،که درهمه جا درمفهوم این کلمه به ابداع وخلق است.«ابداع» به یک معنی ،آفرینش بدون سابقه. درقرآن لغت فطرت در مورد انسان ورابطه او بادین است. «فطرة الله الّتی فَطَرَ الناس عَلَیها» یعنی آنگونه خاص از آفرینش که ما به انسان داده ایم،یعنی انسان به گونه ای خاص آفریده شده است. 2-1-7- مفهوم فطرت در روایات وجود فطرت از دیدگاه اسلام امری مسلم است؛یعنی اسلام بدون شک برای انسان فطرتی قائل است.وهمچنین بحث فطرت یکی از مباحث مهم وجالب توجه دراندیشه اسلامی است.که چارچوبی ویژه به معرفت دینی می بخشد. خداوند درآیه«30سوره روم»می فرماید:روی به دین معتدل آور ،دینی که خداوند آن را با فطرتی قرار داد که مردم را با همان فطرت آفرید وتبدیلی برای خلق خدا نیست،این دین باقی است ولیکن اکثرمردم نمی دانند. مسأله فطرت در روایات متعددی موردتوجه قرار گرفته است .البته روایات مذکوردر دربیان اینکه آن امر فطری چیست، متفاوتند. در برخی احادیث ،اصل دین اسلام وبرخی دیگر اصول وارکان اساسی اعتقادات اسلامی،مانندتوحید،نبوّت،وولایت ،به عنوان یک امر فطری شناخته شده ودرپاره ای روایات نیز برخصوص فطری بودن توحید تاکیده شده است و سرانجام درمیان روایات فطرت به برخی احادیث برمی خوریم که معرفت وشناخت خداوند خداوند راامری فطری می دانند.برای مثال ،درحدیثی آمده است که یکی از اصحاب امام باقر«ع»از ایشان درباره آیه«حُنَفاءَلِلّهِ غَیرَ مشرکینَ به»«حج :31» وبه معنای «حنیفیّت»پرسیده، امام «ع»درپاسخ او فرمود :هی الفِطرةُ التی فَطَرَ الله الناسَ عَلَیَها لاتبدیَل لِخلقِ الله«وقال ع»فَطَرَهم الله علی المعرفة. حنیفیّت،همان فطرتی است که خداوندمردمان رابرآن آفریده است ودر آفرینش خدا تغییری روی نمی- دهد وفرمود:خداوند مردمان رابرفطرت معرفت خویش آفرید. تغییر وتبدیل پذیری فطرت از نگاه اسلام وروایات ارنظر اسلام چون فطرت همان سازمان وجودی انسان یا به عبارت دیگر قالب اولیه انسان است ویا ویژگی های خوب وبد انسان است که بالقوّه به دنیا آورده است وهیچ موجودی نمی تواند از قالب وجودی خود خارج شود باید گفت که فطرت انسان تغییر وتبدیل پیدا نمی کند،همانطور که آیه «30سوره روم» به آن اشاره دارد. ویژگیهای فطرت انسان در مقایسه با ویژگی های فطرت زیستی انسان :ویژگیهای فطرت روحی انسان در مقایسه با ویژگیهای فطرت زیستی اودارای وجوه اشتراک وافتراقی است که به آنها اشاره می کنیم: الف- فطرت روحی بشر همچون سایر خلائق دارای صفات کلی مشخصی است که انسان رابه عنوان «انسان» از سایر موجودات مجزا می سازد. به این ویژگیها ،ویژگی های عمومی انسان گفته می شود «همچون تعقل،عشق ،تکلم و...». ب- انسان از نظرروحی مانندتمامی موجودات نسبت به افراد نوع خود دارای تفاوتهایی است که به آنها اصطلاحاً تفاوتهای بشرگفته می شود. ج- فطرت روحی انسان برخلاف تمامی موجودات دارای «خود» می باشد.این «خود»عنصری است یکپارچه فعلّیت وتصمیم گیرنده وفرمان دهنده کامل وجود آدمی است. د- وجود هرگونه نقض وفطرت زیستی وروحی بشر که درتعامل حقیقی بایکدیگرند،مانع به کمال رسیدن فطرت روحی می شود،هرچند که دربهترین شرایط محیطی قرارگرفته باشد. 2-1-8- مفهوم فطرت در فلسفه اسلامی مفهوم فطرت از چند جهت در فلسفه اسلامی مطرح است: جهت اول این است که علوم ومعرفت های انسانی به یک سلسله علوم بدیهی منتهی می شوندواین بدیهیات از«فطرت عقل» ناشی می شوند. جهت دوم، غیر از بدیهیّات اولیّه که از فطرت عقل ناشی شده است ،دسته ای از بدیهیّات ثانوی نیز به نام «فطریات»خوانده می شوند. قضایای فطری درمنطق، دسته ای از قضایا هستند که حدوسط آنها همیشه در ذهن حاضر است ،علاوه براینها در نوشته های فلاسفه اسلامی،اصطلاح «فطرت وهم»هم به کاررفته است؛ مثلاًدر کتابهای «نجات»و«شفا»ی ابن سینا گاهی از«فطرت وهم»بحث می شود. ما اکنون درصدد بررسی موارد کاربرد این کلمه درمکاتب فلسفی نیستیم ،بلکه مقصودبیان این نکته است که واژه فطرت در فلسفه اسلامی جایگاه خاصی دارد ودرسایر مکاتب فلسفی هم مورد توجه فیلسوفان بزرگ شرق وغرب قرارگرفته است. بخش دوم : ملاک، تعریف وتقسیم امورفطری: 2-2-1- تشخیص امور فطری از غیر فطری هر نوع فکروعملی که از ناحیه عواملی مانند«اوضاع جغرافیایی»،«اقتصادی»،«سیاسی»برانسان تحمیل گردد،آن فکروعمل عادی تلقی می شود،وسرچشمه آن همان عوامل خواهد بود نه فطرت انسان. اولین ومهمترین نقطه برای حرکت معنوی،شناخت فطرت است،زیرا اگراین نقطه خاموش بماند،دیانت هرگز درآدمی پا نمی گیردوتربیت امکان نخواهد داشت. درمعارف اسلامی تصریحی یااشاره ای به مسئله فطرت هست یا نه؟جای شکی نیست که در اسلام مسئله فطرت ،شدیداً مطرح است. منتها درتعبیر از فطرت علما در استنباطشان ممکن است مختلف ومتفاوت باشد ولی در اصل اینکه چیزی بنام فطرت دین،فطرت اسلامیت ،فطرت توحید،در سرشت انسان هست میان علمای اسلام اعم از شیعه وسنّی هیچ اختلاف نیست.فطرت دارای مجموعه ای از معارف است که خداوند بیش ازآنکه روح به تن تعلق گیرد، آنها را به فطرت عنایت داده است که برخی ازآن موارد به شرح ذیل می باشد: 1-خداشناس است ،2-درتمام افراد بشروجود دارد،3-جنبه ذاتی وسرشتی دارد واکتسابی نیست.،4-مانند یک قاضی خوب عمل می کند.،5-با انجام تکالیف الهی رشد پیدا می کند.6- به وضع خود آگاهی دارد وآگاهانه عمل می کند ،7- درحرکت به سوی کمال محدودیتی را نمی شناسد،8-پویایی فطرت به سوی کمال ،تنها با کاربرآموزش های الهی امکان پذیر است،9-حق جوست ودائماً به دنبال پیاده کردن حق وحقیقت است ،10-در صورت عمل خلاف خود را سرزنش می کند. پس می توان امور فطری را با علائم زیر از امور عادی و عمومی تمیز داد: الف- هرفکروکاری که ریشه فطری دارد جهانی بوده وهیچ انسانی فاقد آن نخواهد بود. ب- امور فطری به رهبری فطرت انجام می گیرد وهرگز به تعلیم وتعلم نیاز ندارد. ج- هرنوع فکروعملی که ریشه فطری دارد از قلمرو حکومت عوامل سه گانه «جغرافیائی،اقتصادی وسیاسی»بیرون است. د- تبلیغات پی گیر برضّد فطرت ممکن است از رشد آن بکاهد وآنرامتوقف کندولی هرگز نمی تواندآن را ریشه کن کند. 2-2-2- تعریف امور فطری و ویژگیهای آن 2-2-2-1- تعریف امور فطری منظور از امور فطری ،اموری است که ازآغاز آفرینش همراه انسان می باشد و انسان نیاز به دست آوردن آن از راه بیرون ندارد . بعبارت دیگر:امور فطری ،اموری است خدادای که در درون انسان به یادگار گذاشته شده است و در همه انسان ها به طور مشترک وجود دارد.ازآنجا که حقیقت انسان دارای دوبخش اساسی است ، امور فطری نیز می تواند در این دو بخش مطرح شود.در بخش معرفت وشناخت ودر بخش گرایش ها وخواسته ها .نظر بسیاری از اندیشمندان مسلمان این است که ما هم دارای برخی گرایش های فطری هستیم وهم دارای برخی شناخت های فطری. 2-2-2-2- ویژگیهای امورفطری : امور فطری دارای شاخصه های اصلی وفرعی می باشند: اصلی : 1- نیاز تعلیم وتعلم ندارند وناخوداگاه بروز می کنند. 2- همگانی هستندوتمام افراد بشر از آن بهره مندند. فرعی : 1-امور فطری مداوم وپایدار هستند. 2- عوامل خارجی همانگونه که آن را بوجود نیاورده اند قادر به از بین بردن آن نیز هستند. گرچه امور فطری قابل ازبین رفتن نیستند اما می توانند تحت تاثیر عوامل سیاسی ،اقتصادی ،واجتماعی در ظهور وبروز خود دچار فراز ونشیب شوند. از طرف دیگر امور فطری استعداد منحرف شدن از مسیر اصلی را دارند،بت پرستی را میتوان تحریف حسّ پرستش به حساب آورد. در ذیل به برخی از ویژگیهای امور فطری اشاره می کنیم: فطرت «وامورفطری ذاتا» تحت تاثیر عوامل نژادی ،ووراثت قرار نمی گیرند. عادت ورسوم مختلف زندگی اجتماعی هیچ تاثیری درپیدایش وزوال امور فطری ندارند. زمان ومرورزمان، در فطرت وامور فطری کمترین تاثیری ندارد. حقیقت فطرت وامور فطری،تحت تاثیرتبلیغ،تعلیم والقاء واقع نمی شود. امورفطری تحت تاثیر پدیده های اجتماعی قرار نمی گیرد 2-2-3- اثبات فطریات در انسان سئوال اینجاست که آیا اصلا فطریاتی در بشر قابل اثبات هست یا نه؟ منظور از فطریات همان معنای جامع است،یعنی اموری که در سرشت آدمی وجود دارند و انسان بدون نیاز به آموزش ،آنها را در خود می یابد. این مطلب از دو دیدگاه قابل بحث است: 1- دیدگاه درون دینی ،به این معنا که آیا براساس متون اسلامی برای بشرفطریاتی قابل اثبات است؟ 2- دیدگاه برون دینی ،یعنی آیا از راه عقل یا علم وتجربه می توانیم فطریاتی اعم از فطریات علمی، اخلاقی ودینی برای انسان اثبات کنیم یا خیر؟در این زمینه چون تنها کسی که از بین متفکران اسلامی به طورمفصّل به این بحث پرداخته است استاد مطهری است ما به نقل وبررسی نظر وی اکتفا می کنیم .البته علامه طباطبائی «ره» در موارد متعدد وبه مناسبت های مختلف در تفسیر المیزان به بحث درباره فطرت پرداخته است. مرحوم مطهّری در مورد مفهوم فطرت می گوید:«اگرمابرای انسان ،یک سلسله ویژگیها در اصل خلقت قائل شویم،مفهوم فطرت را می دهد . فطرت انسان،یعنی ویژگی هایی دراصل خلقت وآفرینش انسان» بنابراین به نظروی امرفطری امری است که موافق طبع وسرشت انسان است چنان که درباب فطری بودن دین می گوید«معنای فطری بودن قوانین اسلامی،هماهنگی آن قوانین وعدم ضدیّت آنها بافطرت بشراست،یعنی اسلام گذشته از این که از نظر ایمان وپرستش ،پرورش دهنده یک احساس فطری است ازنظرقوانین ومقررات هم بافطرت وطبیعت واحتیاجات واقعی بشرهماهنگ است.» .وی سپس فطریات را به دوبخش کلی تقسیم می کند:فطریات درناحیه دریافت ها وشناخت هاوفطریات درناحیه گرایش ها واحساسات وتمایلات نفسانی که در دربخش های بعدی به آنها می پردازیم. 2-2-4- تقسیم امورفطری امور فطری به دودسته کلی تقسیم می شود: 1- بینش های فطری 2- گرایش های فطری 2-2-4-1- بینش های فطری بینش های فطری دو دسته اند: 1- علوم حضوری «شهودی»مانند علم حضوری نفس به خود. 2- علوم حصولی ،برای علوم حصولی فطری اصطلاحات مختلفی وجود دارد که به پاره ای ازآنها اشاره می شود: الف – ادراکات عمومی که همه اذهان کماًوکیفاً درآن یکسانند:مانند علم به وجودجهان خارج. ب- ادراکاتی که بالقوّه در ذهن همه کس موجود است،هرچند بالفعل در ذهن بعضی موجود نیست یا خلاف آن موجوداست ،به عقیده ملاصدرا فطری بودن معرفت به ذات حق از این قبیل است. ج- قضایایی که برهانشان همراهشان است .فطریات در اصطلاح منطق به همین مبناست ،چنانکه علامّه مظفّردر«منطق» می گوید: (( فطری قضیه ای است که قیاس آن همراهش است؛یعنی عقل هم چون اولّیات، تنها با تصوّر طرفین آن ،به آن تصدیق نمی کند،بلکه باید حدوسطی برای آن باشد، امّا این حد وسط از ذهن غایب نیست تا نیاز به طلب وکسب داشته باشد،بلکه هرگاه مطلوب در ذهن حاضر شود حدوسط نیز حضور می یابد و درنتیجه تصدیق صورت می پذیرد یا مانند حکم ما به اینکه عدد دو یک پنجم عدد ده است.» د- گاهی گفته می شود علم فطری علمی است که قوه واستعداد آن درآغاز در ذهن انسان وجود دارد وفعلیّت یافتن آن نیاز به اکتساب از علم دیگر ندارد؛یعنی علمی تصدیقی یا تصوری که از علم دیگراستنتاج نمی شود ونیاز به استدلال وقیاس عقلی نداردوصرف تصور موضوع ومحمول برای تصدیق آن کافی است؛ مانند علم به محال بودن اجتماع نقیضین .دراین مبنا فطریات همان بدیهیّات اولیّه در اصطلاح منطق است. همه موارد فوق در شمار علوم وشناخت های فطری قرار دارد ،زیرا ملاک فطری بودن یک شناخت ،آن است که از درون برآمده باشدوتصدیق به آن نیاز به کسب ونظر ودیگر عملیّات پژوهشی نداشته باشد. دراصطلاح دیگر برای فطری بودن علوم حصولی وجود دارد. که از نظرمابراساس مبانی فلسفه اسلامی مردود است. 2-2-4-2- گرایش های فطری درباره تعداد ،انگیزه ها ،تمایلات وگرایش های بشر،آراء ونظریه های بسیار گوناگون وپراکنده ای اظهار شده است؛به گونه ای که گفته شده است.«درحوالی سال 1920م تعداد غریزه ها به شش هزار رسید»البته دراین شمارش میان امیال وغرایز حیوانی وامیال مربوط به فطرت انسان تفکیک نشده است. گرایش های انسان که آگاهانه وازروی شعور است به دودسته تقسیم می شود: 1-گرایش های حیوانی :این نوع گرایش ها میان حیوانات وانسان مشترک است؛نمونه های عمده این گرایش ها: الف:غریزه حب ذات وصیانت از نفس که تمایلات نظیر تمایل به تغذیه ودفاع به آن باز می گردد. ب: غریزه جنسی که منشاء بقای نوع بشراست. 2-گرایش انسانی :درانسان گونه ای دیگر از تمایلات که برتر از گرایش های غریزی وحیوانی است،مشاهده می گردد که در حیوان ها وجود ندارد.درشمارش این گرایش ها نه حصر عقلی ممکن است ونه حصر استقرایی که به مهمترین آنها اشاره می کنیم : 1- حقیقت جویی ،2-فضیلت خواهی 3- زیبایی خواهی 4-میل به ابتکار و خلاقیت 5- میل به جاودانگی 6- کمال جویی 1- حقیقت جویی :حقیقت طلبی و دانش دوستی از گرایشهای بنیادین انسان است.این گرایش از همان روزهای نخستین حیات آدمی ظهور می کندوشکوفا می گردد . 2- فضلیت خواهی :یکی از گرایش های فطری دیگر به حوزه روان میل وگرایش انسان به فضایل یا ارزش های اخلاقی است انسان بصورت طبیعی ارزشهای اخلاقی ،مانند عدالت وصداقت گرایش دارد. 3- زیبایی خواهی : بشرفطرتاً زیبایی وجمال را دوست دارد وآن را می طلبد .زیبایی معنای گسترده وعام دارد که شامل حسن فعلی اخلاقی نیز می شوداما مقصود ازآن در اینجا زیبایی در غیرافعال اختیاری یعنی زیبایی یا جمال طبیعی است. 4-میل به خلاقیت وابتکار :نوآوری یکی از خواسته های فطری آدمی است.هرانسانی فطرتاً دوست دارد که خلاقیت وابتکار داشته باشد. کودک از همان سنین آغازین وقتی از گل خانه ای می سازد همین آفرینش وخلاقیت دراو ایجادوجد وشعف می کند. 5-میل به جاودانگی:یکی ازمهمترین گرایش های ثابت در نهاد بشر تمایل او به جاودانگی وخلود است.هرانسانی با مراجعه به وجدان ودرون خود، وجود این میل را درخود شهود می کند. 6-کمال جویی: کمال جویی یکی از اصیل ترین امیال فطری انسان است و می توان آن را منشاء واساس بسیاری ازامیال فطری دانست،عشق ومیل به کمال مطلق مهمترین گرایش فطری است که دربحث الهیات برای تبیین فطری بودن گرایش وباور به خدا وگاهی برای اثبات وجود خدای متعال به آن تمسک می شود. بخش سوم :عوامل وموانع شکوفایی فطرت 2-3-1- عوامل شکوفایی فطرت از نظر اسلام خداشناسی وخداگرایی وبلکه گرایش انسان به دین،فطری انسانهاست ودرنهادو نهان همه تعبیه شده است. دراینجا به علل وعواملی اشاره می شود که رهگذر آنها این معرفت فطری باور وشکوفا می- گردد. 2-3-1-1- الف- آموزه های الهی بوسیله انبیاء آموزه های پیامبردودسته است:بخشی ازآن ،آموزهای عقلی است که قرآن کریم،بااستدلال های عقلی،بشر را به نتایج آنها هدایت می کند،یعنی مطالبی را که انسان نمی داند،به او می آموزد وبخشی ازآن ،تبیین مطالب فکری واحیای خاطره های درونی بشر است که انسان ها آن ها را به همراه آفرینش خود دارند.پیدایی علم حصولی از قبیل بخش اول است؛یعنی انسان چیزی را که نمی داند،از راه حواس ظاهری، مقدمات فکری آنها را فراهم می کند؛پس آنها را تجزیه وتحلیل کرده،سرانجام به معارف عقلی وعلوم کلی راه می یابند.ظهور علم حضوری وشکوفایی دانش های شهودی از قبیل بخش دوم است؛یعنی چیزی است که انسان خطوط اصلی آن را می داند.اما به آنها آگاهی تفصیلی ندارد و به وسیله تعلیم پیامبران ،مورد تنبیه قرار می گیرندوبه تدریج از نهادن به صفحه دل می آیند؛آنگاه به علم حصولی ترجمه وتبدیل میشوند،پس راه برای شکوفایی فطرت،همان راه فکری وطریق استدلال وعلم حصولی است که انبیاءآن را در اختیار انسان قرار می دهند تا انسان فطرت خود را با آن شکوفا سازد. 2-3-1-2- ب- تزکیه نفس وریاضت وتقوا راه دوم ،برای شکوفایی فطرت، راه تقواوتهذیب نفس است یعنی انسان که روحش راه از طریق ریاضت، تهذیب، ودلش را تزکیه وتطهیر کرد.غیب جهان وملکوت عالم را مشاهده می کند .منطق قرآن کریم آن است که اگرانسان علاقه اش را از دنیا کم کند، حقایق الاهی از قلبش می جوشد واین ظهور حقایق برای آن است که درنهاد او این معارف ذخیره شده بودو وقتی حجاب هاکنار رفت ،آن چه دردل او ذخیره شده بود شکوفا می شود. تهذیب نفس ازگزند علاقه به دنیا به هردو مبنا ومعنا چنان در انسان اثر می گذارد که با اسرار عالم آشنا می شود.برای آشنایی به حقایق جهان هستی هم راه تفکروجود دارد که با علم حصولی،انسان را با آن حقایق آشنا می سازد وهم راه تقوا وجود دارد که انسان را با علم حضوری به حقایق عالم آگاه می کند البته جمع بین این دور اه هم ممکن و هم سودمند است؛ یعنی آنان که راهیان راه تفکرنداگربا تقواباشند؛ نتایج علم حصولی آنها صحیح تروعمیق ترخواهدبود وآنان که سالکان کوی تقوا وتهذیب نفس هستند اگربا براهین عقلی آشنا باشند ،مشهودات علم حضوری آنها کاملتر وروشن ترخواهدبودالبته جمع سالم بین دو راه مخصوص انسان کامل است خلاصه مطلب این شد که علم و معرفت در عقل نظری وتزکیه در عقل عملی عامل شکوفایی فطرت است . انبیاء هم با کار علمی،یعنی تعلیم کتاب و حکمت وهم با کار عملی ،یعنی تزکیه وتطهیر ،گنجینه های عقلی و فطری انسان گرا شکوفا می کنند وعوامل دیگر مثل پاک بودن از گناه و معنوی بودن جامعه ومحیط وبیان عالمانه وصحیح مفاهیم دین در شکوفایی فطرت نقش به سزایی دارد. 2-3-2- موانع شکوفایی فطرت: یکی از مهمترین ویژگی های امور فطری این است که اگرارضا شوندویا به مانعی برخورد پیدا کنند سرکوب می شوند این مطلب درمورد حس خداجویی نیزصدق می کند.بنابراین اگرحس خداجویی در بعضی افراد به طورآشکار دیده نمی شود،ممکن است که مانندبسیاری از نیازهای روحی با مانعی برخورد نموده و سرکوفته شده باشد .این موانع را به اختصار بیان می کنیم: 2-3-2-1-الف- غفلت انسانی که از خود و خدا وآیات الهی غافل شود از حرکت عملی برای شناخت و شهود وحق وازحرکت عملی برای شکوفایی فضایل محروم می گردد؛امیرالمؤمنین علی «ع» فرمود: «الفغلة الضلال النفوس» گمراهی جان است. امام صادق «ع» فرمود:«ایّاکم والغفلة فاّنه من عقل فاّنما یعقل عَن نَفسه» از غفلت بپرهیزد زیرا به زیان شماست ،غفلت از تزکیه ونزاهت روح ،غفلت ازجان خود شخص است وخسارات بزرگی را درپی دارد.بنابراین غفلت از خود موجب اشتغال به فضول وبیرون از خود می شود و انسانی که بیرون خود مشغول شد به خود نمی پردازد وموجبات شکوفایی خود را فراهم نمی کند. 2-3-2-2- ب- وسوسه شیطانی شیطان با دسیسه خود،حق را جای باطل ،باطل را جای حق می نشاند ورای انسان که به جای وحی یا عقل مبرهن قرار می دهد تا انسان رااز مشاهده ملکوت بازدارد وانسان پیوسته وبا وسوسه های شیطان روبرواست وبرای زدودن این مانع،انسان باید عارف عقلی شده وبه گناه بی رغبت باشد. 2-3-2-3- ج- عقل متعارف از دیگرموانع شکوفایی فطرت انسان عقل متعارف است:یعنی عقلی که همه کوشش او برای حفظ حیات ظاهر است؛ البته همین عقل متعارف در مراحل اولیه معرفت وشناخت وسیر به سوی فضایل،لازم است اما هرمرحله ای در مقایسه با مرحله بالاتر مانع است وانسانی که بخواهد به اوج لقای حق راه یابد عقل مانع است چنان که اگر حضرت ابراهیم«ع»با عقل عادی می اندیشید عین عقل عادی برای اومانع بود وبه آتش تن نمی سپرد. 2-3-2-4- د- دنیا گرایی تعلق به دنیا ومحبت به آن از موانع اساسی شکوفایی فطرت است ؛به همین دلیل در روایات آمده است: حبّ الدنیا رأس کل خطیئه اساس تمام خطاهامحبّت دنیااست؛ پس می توان تمام موانع شکوفایی فطرت را به همین مانع که جامع همه آنها است،ارجاع دارد؛ اما لازم است چنین دنیایی را به همان معنای معهود نزد اهل معرفت تفسیر کرد که هرچه انسان رااز خدا باز می دارد،دنیااست.محبّت دنیا همانطور که مانع اصلاح عملی انسان است،باعث تباهی وفساد عملی او نیز می شود. 2-3-2-5- ه- خطا در تطبیق خیلی از انسان ها به اقتضای فطرت خداگرایی به سوی معبود سوق داده می شوند،امّا موجودات دیگری را جایگزین خدا می کنند وبه راحتی متوجه اشتباه خود نمی شوند. آیت الله جوادی آملی دراین باره ،می گوید: انسان عادی گرفتار خطای تطبیق است . خیال می کندفلان مقام یا فلان مال یا فلان چیز کمال مطلق اوست. وقتی به او می رسد می بیندسیرنشده وبالاتر ازآن یک قله دیگرهست وبه آن هم نائل میگردد ولی سیر نمی شود. این گرایش فطری اگرهدایت وراهنمایی نشود ممکن است در تطبیق به انحراف رفته مطلوب مجازی را جایگزین مطلوب حقیقی کند. ازجمله موانع دیگرمی توان از محیط نامناسب ،وعوامل اجتماعی،کبروخودبینی،مشبهات علمی،زنگار دل،کمین گاه های شیطان و... نام برد. بخش چهارم : تاریخچه 2-4-1- فطرت وادیان : با توجه به عنایت خاص ادیان به موضوع فطرت وفطریات ،وتلازم این نظریه بادیگر مولفه ها وارکان اندیشه دینی،شایسته است دراینجا به رابطه فطرت ودین وبه عبارت بهتر،نظریه دین درباره فطرت نیز اشاره داشته باشیم. به این منظور،آموزه های یکی از ادیان غیرابراهیمی ،یعنی زرتشتی ویکی از ادیان ابراهیمی،یعنی اسلام را مبنا قرار داده ایم. فطرت در اوستا وآیین زرتشت:باتوجه به آنچه ازکتاب اوستا بدست ما رسیده می توان اشاراتی به موضوع فطرت را درآن سراغ گرفت .این اشارات به ویژه با کلمه «دین» صورت گرفته است. کلمه دین در اوستا به صورت «دئنا»آمده ودرگاتاهای زرتشت،همیشه به این کلمه برمی خوریم که به معانی مختلف از جمله کیش وآیین به کار رفته ودر قطعات دیگر به معنی خصایص روحی ومعنوی به ویژه وجدان آمده است. دین به معنای اخیر یکی از قوای پنج گانه باطنی انسان که در ردیف دیگرقوای باطنی آدمی است وحسّ روحانی وایزدی وتشخص معنوی وی به شمار می رود. یا به عبارت دیگر،وجدان اوست که آن راآغاز وانجامی نیست. آفریدگار این قوّه را در باطن انسان به ودیعت گذاشته است تا او را از خوبی وبدی کردارش آگاه سازد. نکته جالب درباره ریشه کلمه دین یا«دئنا»این است که برخی گفته اند این کلمه در اوستا از مصدر « دا » به معنی شناختن و دانستن مشتق شده است و برخی دیگر ریشه واژه دین را مصدر«دی»دانسته اند که در اوستا به معنای دیدن و نگریستن است. فطرت در اسلام: دراینجا آموزه های اسلام درباره فطرت را به صورت فهرست وار با مبنا قراردادن آیات قرآن کریم مرور می کنیم. صریح ترین آیه درقرآن درزمینه موضوع فطرت ،آیه «30سوره روم»است که درآن از خلقت یا فطرت خاصی یاد شده است که تمام انسان ها بران آفریده شده اند وآن خلقت خاص هیچ تغییر وتبدیلی نخواهد داشت. آیه مهم دیگر،آیه میثاق است که درآن از عهد ومیثاق یاد شده که خداونداز بنی آدم مبنی برربوبیّت خود گرفته وتمام انسان ها نیز به آن اقرار کرده اند. با توجه به آیه میثاق،شاهد آیاتی هستیم که درآنها،موضوع فراموشی خداوند مطرح می شود وطبعاًٌ دلالت برنوعی علم ومعرفت قبل ازاین فراموشی می کند. علاوه برتعبیر نسیان وفراموشی خداوند، قرآن کریم به حقیقت مهم دیگری اشاره دارد که نشانگرفطری بودن معرفت باگرایش به خداوند است. این حقیقت عبارت ازتوجه به خدا هنگام احساس خطروکوتاه شدن دست از اسباب مادّی که نمونه برجسته آن درسفرهای دریایی ویا به صورت کلّی هنگام مشکلات وسختی ها رخ می داد. با توجه به هم نسیان وفراموشی انسانهاست که قرآن کریم صفت یادآوری کننده را به پیامبراکرم«ص» وبه خود کتاب آسمانی می دهدواین تعبیر از نوعی معرفت پیشین حکایت می کند. موضوع آن گاه اهمیت می یابد که ببینم این یادآوری برای گروه خاصی نیست،بلکه رسالت پیامبرجهانی و برای تمام جهانیان بوده وبه یقین، لازمه این امر ،وجود زمینه مشترک در مخاطبان است. درپایان باید به ویژه آیاتی اشاره کرد که به فطری بودن گرایش ها را اخلاقی والهام بایدها ونبایدها می پردازد از جمله این موارد ،آیاتی است که بااستفهام استتکاری پرسش را مطرح می کند وبدون پاسخ می گذارد ،بااین مبنا که با این تذکّر،هرانسانی پاسخ آن پرسش رادر فطرت خود می یافت. 2-4-2- فطرت درمیان فلاسفه قبل وبعد یونان باستان از دیرباز درمیان شخصیتهای اندیشمند جهان،این مساله مورد بحث وبررسی بوده است که آیا طبیعت بشر خصیصه ویا خصایص ثابت ولایتغیّری وجود دارد یا خیر؟ پیش از افلاطون با توجه به اینکه از عقاید اندیشمندان پیش از افلاطون میراث اندکی به ما رسیده ودر مطالب موجود بیشتر مباحث وموضوع ها ،جنبه هستی شناختی دارد ونه معرفت شناختی پیگیری نظریه فطرت درآثار قدمای پیش از افلاطون امری دشواراست که ماهم زیاد به بحث ازآن نمی پردازیم. ...درحدود پیش از قرن 5میلادی ،درآثار حکمای یونان چون:افلاطون ،ارسطو،بقراط و... بخشی درباب طبیعت انسان به عنوان خصائص ویا استعدادهای ثابت ولایتغیّری که درسرشت وذات آدمی و جود دارد ودر همه موارد بشر بدون کم وکاست دیده می شودوجود دارد. 2-4-2-1- فطرت در کلام سقراط وافلاطون ژول لابوم نویسنده ومستشرق معروف درکتاب خود «ایدئولوژی وفرهنگ اسلامی» درمبحث رابطه انسان با خدا درسال های قبل از میلاد می نگارد:«...شاگردان از استاد می پرسند که :آن مبدأ،آفرینش وخیر اعظم که می گوئی ازآفرینش ما چه مقصودی دارد،چرا خودش با ما سخن نمی گوید؟ سقراط پاسخ داد:اوبه زبان ضمیر شما که به خوبی وخیر می خواندواز بدی و شربرکناری می دارد وزبان عموم مردم و...درعالم و...به شما سخن می گوید.». افلاطون فیلسوف مشهور یونانی نیز درباب تربیت اطفال می گوید:«...بااین که حال کفایت نمی کند که ماکودکان خود را در مقابل هرچیزی که دامن پاک آنها را آلوده می سازد،رها سازیم،بلکه بالاتر از اینها بایستی در دلهای آنان اصول دین که طبیعت درنهاد آنان به ودیعت نهاده است را بپردازیم.» 2-4-2-2- نظریه افلاطون از نخستین آراء ارائه شده در این مورد که درطول تاریخ بیش وکم اهمیت خودرا حفظ کرده وحتی در میان برخی اندیشمندان اسلامی هم طرفدارانی داشته است،نظریه افلاطون است. ازنظرافلاطون روح انسان قبل از پیدایش بدن در دنیای دیگری که ازآن به نام «مُثُل» یاد می کند وجود داشته وتمام حقایق رادرک کرده است.پس آانچه فرد در این دنیا می آموزد درواقع تذکرادارکات آن جهانی اوست که به دلیل حجاب بدن به فراموشی گراییده است.لذا از نظر افلاطون کار معلم از نوع یادآوری است نه یاد دادن. گرچه این نظریه بلافاصله توسط شاگرد او ارسطو رد شده واوبه کلی عالم مثال «مُثُل» را منکرگردید، اما این ردوانکاراز اهمّیت آن نکاست ودر طول تاریخ اندیشمندان فراوانی ولو باقدری جرح وتعدیل به دفاع از این نظریه برخاستند. از جمله این افراد می توان درمیان حکمای اسلامی به اشراقیون ودر رأس آنان به رئیس حکمت اشراق شیخ شهاب الدین سهروردی ودرمیان فلاسفه غرب به کانت فیلسوف شهیر فرانسه اشاره کرد. 2-4-2-3- تفاوت فطرت ونظریه استندکاری افلاطون تفاوت میان نظریه معروف افلاطون درباب علم ومنشأ آگاهیها،ومیان نظریه فطرت در این است که: افلاطون براین نظراصرار دارد که: روح بشر قبل از بدن وی آفرینش یافته است ودرآن مرحله ،به همه حقایق واسرار هستی ،آگاهی واحاطه داشته است ولی بعداز تعلق یافتن به بدن وجای گرفتن در قفس تن همه دانسته ها وآگاهی ها را فراموش کرده است ودر مرحل مختلف تحصیل دانش از راه تعلیم وتعلم، علوم فراموش شده را به یاد می آورد و مراحل تعلیم ،جز پرده های فراموشی را کنار گزاردن نیست . درباب تفاوت میان نظریه افلاطون ونظریه فطرت باید گفت: الف- افلاطون همه علوم و دانشها وآگاهی های بشر را استذکاری می دانست ،لیکن در نظریه فطرت ،علوم حصولی از سنخ استذکاری نخواهدبود وآنچه که از راه آموزش وپرورش برای بشر حاصل نگشته است، همان علم «حضوری» است نه علم حصولی. ب- افلاطون می گفت :همه علوم به گونه ای فعلیّت یافته برای بشرحاصل بود وبشرآنها را فراموش نموده است ولی در نظریه فطرت، فطرت به عنوان یک علم وآگاهی حضوری فعلیت نایافته تلقّی می گردد که از طریق وحی ومکتب انبیاء به حالت رشد و فعلیت در می آید . 2-4-2-4- افلاطون ومعرفت فطری بازیادآور می شوم که افلاطون ،معرفت وشناخت آدمی را از مقوله تذکر و یادآوری دانسته است مبنای این نظریه دوچیز است :یکی این که متعلق علم ومعرفت امورکلی،ثابت و غیرمتغیّر است.از طرفی ،درجهان محسوسات هیچ واقعیت ثابت وکلی یافت نمی شود،آنچه هست جزئی ،متغیّر وناپایدار است. حاصل نظریه افلاطون دراین باره این است که : روح قبل از تعلق به بدن موجود است . ادراک معانی وحقایق کلی ،بر ادراک امور جزئی مقدم است. راه حصول علم،مشاهده مثل است . این نظریه نخست توسط شاگردان افلاطون ،ارسطو،وپس از اوحکمای مشائی وپیرامون ارسطو مورد نقد و اعتراض قرار گرفت .آنان وجود معلومات پیشین، وجود قبلی روح وحتی تقدیم ادراکات کلی برادراکات جزئی را انکار کردند . 2-4-3- مفهوم ،نظریه وبرهان فطرت از نظر فلاسفه ومتکلمین اسلامی بیش از هرچیز باید دید مراد از فطرت از نظر فلاسفه چیست وچه اصطلاحی مراد و مقصود فلاسفه وحکیمان اسلامی است ،آنچه در اصطلاح ،فطرت خوانده می شود،معانی واطلاق های گوناگونی دارد،که مابه بررسی آنها در این رساله،از دیدگاه تعدادی از فلاسفه وحکیمان اسلامی می پردازیم. 2-4-3-1-مفهوم واصطلاح فطرت از نظر ابن سینا موضوع فطرت درآثار ابن سینا به صورت مستقل ومستوفا مورد بحث قرار نگرفته است .اما اشارات اندک وپراکنده شیخ به این موضوع چنان است که این توهم را پیش می آورد که آیا اساساً موضوع فطرت مورد قبول وی هست یانه؟ باید گفت که نظریه فطرت در نظام فکری ابن سینا مقبولیّت دارد. ابن سینا ،اصطلاح فطرت را به صورت مستقل نیزبکار برده است .این استفاده گرچه در جای خود می تواند مویدی برقبول نظریه فطرت از سوی ابن سینا تلقی شود،ولی ازآنجا که معنای مورد نظر شیخ از این لفظ، قدری با معنای مصطلح تفاوت دارد، معنای فطرت این است که انسان خود را چنان تصور کندکه یکباره در دنیا به وجود آمده،درحالی که بالغ وعاقل است ولی سخنی نشنیده وبه مذهبی معتقد نشده ،وبا امّتی معاشرت نداشته وبا سیاستی آشنا نشده، ولی محسوسات را مشاهده کرده و ازآنها خیالاتی اخذ کرده است.اکنون شخص ازآن خیالات چیزی را به ذهن عرضه درآن شک می کند. اگرشک درآن ممکن بود،فطرت به آن شهادت نمی دهد، واگر شک درآن ممکن نبوده پس آن چیزی است که فطرت آن را ایجاب می کند. البته چنین نیست که هرآنچه فطرت انسان ایجاب می کند،صادق باشد ،بلکه بسیار ی از آنها کاذب است .موارد صادق فقط فطرت قوه عقل هستند. از دقت در سخنان ابن سینا فهمیده می شود که از نظراو عقل نظری و عقل عملی،دو قوه مستقل هستند. وهیچ یک را نمی توان حقیقت و ماهیّت نفس ناطقه دانست، بلکه از قوای خاص انسان می- باشند والبته اخص وخواص. از سوی دیگر اصطلاح فطرت وفطری ،درآثار ابن سینا اگرچه اخص از فطرت و فطریات به معنای مذکور است،اما نسبت به ادراکات فطری اعم است. 2-4-3-2-مفهوم فطرت مذهبی از نظر صدرالمتألّهین: ملاصدرا در یکی از کتابهای فلسفی معروف خود می نویسد: ای انسان ،تو با فطرت پاک ،پا به عرصه گیتی نهاده ای ،مبادا که به عقیده وخط انحرافی درآئی ،تو پاکیزه وبا روح پاک وخداجو،ازعالم بالا به پائین آمده ای و خودرا به نجاست آلوده مساز،نفس خویش رااز کارهای ناهنجار ،باز دار وخویشتن رابا آرزوهای انحرافی وانحطاط آور، به پستی مکشان . وی همچنین درکتاب معروف خود«اسفار» می نویسد: «ان ادارک الحقّ تعالی علی وجه البسیط حاصل لِکل احد فی اصل فطره.... شناخت ودرک وجودخداوند،به عنوان وجودی بسیط،برای همه کس،از طریق «فطره»دراصل خلقت ،حاصل است.» ملاصدرا در ادامه مطلب خویش را به شعر پارسی زیرتمسّک می کند: دانش حق ،ذوات را فطری است دانش دانش است،کان فکری است سپس بدین نکته می پردازد که: همه ذرات هستی و تمام مخلوقات عالم از وجود «فطرت» نسبت به خالق وآفریدگار خویش،برخوردارند، واستشهاد می کند. به آیه «اِن مِن شَیءٍ الّا یُسَبِّحُ بِحمدِهِ ولکِن لاتَفقهُون تَسبیحَهُم» ومی گوید تسبیح و تقدیس فرع بروجود معرفت وشناخت است. ونیز به آیه «اِنَّما اَمرُهُ اِذا ارادَ شیئاً أن یَقُولَ لَه کُن فَیکُونَ» تمسک می کند و می گوید این آیه دلیل واضح وگویائی است که همه موجودات به وجود پروردگار خویش عرفان دارند «درک فطری» زیرا امتثال امر،فرع برفهمیدن ودرک مرادآمر است. 2-4-3-3- مفهوم فطرت در نظر فیلسوف معروف اسلامی ملاهادی سبزواری ... سبزواری در بحث مفهوم فطرت می فرماید: روح آدمی بافطرت اصیل خویش به پاکی و طهارت وایمان به خدا و خداجوئی آفریده شده است وازاینکه گمراهی وضلالت ،امری است عارضی وبراثرمتابعت هواهای نفسانی در نفس آدمی ایجاد شده است و ریشه ای درون ذاتی ندارد، مطلبی است ،حق که تردید و شکی درآن نیست،زیرا پاکی ها وایمان به خداوند از عالم عقل،مایه می گیرند که عالی است پاک وطاهر وچون نشات یافته از خداوندمتعال است که قرآن می فرماید «قَل الروح من امر ربی» و«نُفِحَت فیه من روحی»یعنی خدا از جانب خود در گل آدم روح آفرید ولذا در حدیث آمده است :«کل مولود یولَد علی فطرةالاسلام الّا انَّ اَبَویه یهّود انه او ینصّرانه او یمجّسانه» هر فرزندی برفطرت پاک دین وایمان آفریده شده است وبا همین فطرت،رشد خواهدیافت مگرآنکه عوامل ناپاکی از بیرون در وی اثرگذارند واورا به یهودیت یا نصرانیت یا... بکشانندوگرنه مسلمان خواهد زیست . 2-4-3-4- مفهوم فطرت از نظر علامه طباطبائی : فیلسوف ومفسر بزرگ معاصر ،مرحوم استاد علامه طباطبائی در تفسیر پر ارج المیزان درپیرامون مسأله فطرت بعداز نقل کلام برخی از لغت دانان قرآنی ومفسّران بزرگ می نویسد: «ظاهر مسأله آن است که مادّه «فطر»به معنی ایجاد شدن وبه وجود آمدن چیزی از عدم است ولی معنی ویژه ای «فطرت مذهبی وحالت ربانی در سرشت انسان» که از کلمه «فطرة»دراین«فِطَرةََ اللهِ التی...»بدست می آید معلول وجود هیات خاص «فِعله»است که به عنوان مصدر نوعی ،مقرّر گشته است.» ونیز:در پیرامون این نکته که آیا «فطرت مذهبی» درهدایت وراهبری انسان کفایت دارد یا خیر می نویسد: «هدایت وراهیابی انسان به سوی کمال وسعادت ،بردوگونه است: 1- فطری وطبیعی 2- غیر طبیعی «از طریق وحی ومکتب انبیا» اولی «بدون استفاده از وجود وحی» به اختلاف کشانده می شود پس واجب است تا خداوند از طریق وحی دست بشر را بگیرد.» وی همچینن تحت عنوان «دین حق نهایت امر پیروز است» می گوید: «نوع انسان به حکم فطرتی که خداوند در او به ودیعت نهاده است طالب کمال و سعادت خود یعنی استیلاء برعالیترین مراتب زندگی مادی و معنوی به صورت اجتماعی است که روزی به آن خواهد رسید. اسلام که دین توحیداست برنامه چنین سعادتی است .انحرافاتی که در طی پیمودن این راه طولانی نصیب انسان می گردد نیاید به حساب بطلان فطرت انسانی ومرگ آن گذاشته شود وهمواره حاکم اصلی برانسان همان حکم فطرت است وبس، انحرافات و اشتباهات از نوع خطای در تطبیق است وآن غایب وکمالی است که انسان به حکم فطرت بی قرار کمال جوی خود آن را جستجو می کند ،روزی دیریازود به آن خواهدرسید. آیات سوره روم از آیه 30که با جمله «فَاَقِم وَجهَکَ لِلّدین حنیفاً فِطرَة الله التی فَطَرالنّاسَ عَلَیَها »آغاز می شود وبا جمله «لَعَلّهُم یَرجِعَونَ» پایان می یابد وهمین معنی را می رساند که حکم فطرت در نهایت امر تخلف ناپذیر است،وانسان پس از یک سلسله چپ وراست رفتنها وتجربه ها راه خویش را می یابد،وآن را رها نمی کند وبه سخن آن عده نباید گوش داد که اسلام را همانند یک مرحله از فرهنگ بشری که رسالت خودرا انجام داده وبه تاریخ تعلق می گیرد... وی همچنین در تبیین این معنی که «فطرت»از چه«مقوله»است می نویسد: «چیزی که از فطرت نشات می گیرد، از مراتب علم حضوری است نه حصولی ودراین باره فلاسفه مشاء رانظر برآن است که: علم حضوری تنها در «علم الشیء بنفسه» خلاصه می گردد. ولی اشراقیین علم به علت وبالعکس را نیز بدان افزوده اند وگفته اندکه علم حضوری همان حضور المجرد وحضور المعلول عندالعله وبالعکس است. 2-4-3-5-مفهوم وبرهان فطرت از نظرحکیم شاه آبادی 2-4-3-5-1- الف: مفهوم فطرت: آیت الله ،حکیم وعارف معروف شاه آبادی درکتاب پرارج خود «الانسان والفطره» درذیل آیه«فَاَقِم وَجهَکَ لِلدّین حنیفاً»می نویسد: «اعلم ان اصول کمالات الانسان سنّه قد جَمعها الایه» اساس کمال و پیشرفتهای بشری شش چیز است که مجموع آن در(( سوره روم آیه 30 ))آمده است وآن شش چیز عبارت از:شناخت ومعرفت انسان نفس خود،وجه خود،دین خود،اقامت خود راز وجوب اقامه وجه خود وحفافت خود. وازاینکه خداوند در بیان خود فرمود«فِطَرَةَ الله الّتی فَطَر الناسَ عَلَیَها لاتبدیلَ لِخَلقِ الله» ونگفت «مَعَ خَلق الله »می توان استفاده کرد که فطرت در انسان از لوازم وجود است ولوازم وجود «جعل تالیفی» ندارد وسپس به توضیح وتبیین اصول ششگانه فوق می پردازد ومی نویسد: درانسان خودشناسی فطری است وآن عبارت است از: معرفت وآگاهی انسان از نفس خویش ودیگر آنکه انسان عاشق خود است و سوم آنکه انسان فطرت کاوشگری دارد وچهارم آنکه انسان بالفطره راحت طلب است وپنجم آنکه انسان فطرتاً آزادیخواه می باشد. وی سپس با تمسّک به آیات قرآن کریم ، فطرت انقیاد فطرت رجاء،فطرت خوف،فطرت بغض نقص، وحبّ الکمال والکامل را در سرشت انسان مورد توجه قرار داده است. 2-4-3-5-2- ب:تقریرهای مرحوم شاه آبادی درمورد برهان فطرت مرحوم شاه آبادی با تمسک به شماری از فطریات، براهین را سامان داده اندکه ذکر همه آنها در این رساله ونوشتار خارج است و فقط به چهار تقریر از برهان فطرت که درکتاب «رشحات البَحار» آمده انتخاب می کنیم. 2-4-3-5-2-1- فطرت افتقار برهان فطرت براساس اصل افتقار ونیاز، بدین قرار است : همه موجودات محدود ودرمرتبه ای خاص از وجود قرار گرفته وهمگی ربط محض وتعلّق صرف به مرتبه غیرمتناهی حقیقت وجودند وهیچ موجودی مستقل نیست نه به خواست خود پدید آمده ونه بر اراده خویش راه سرای باقی را خواهد پیمود این آمده ورفت غیراختیاری خود اشارتی آشکار است به انکه صاحب اراده واختیاری غیر از وجودات ربطی هست که او غنای محض است و هیچ نیازی بردامن اونمی نشیند واز هر کمال وجمالی که در تصور گنجد بهره منداست واگر جز این باشد خلاف فرض می شود. وی استشهاد به آیه شریفه «یا ایّها الناس اَنتُم الفقراء الی الله واللهُ هُوَ الغنیُّ الحمید. به نظر می رسد این بحث وبیان از برهان فطرت همان برهان امکان فقری ووجودی باشد که در بحث وجود وامکان آمده است. 2-4-3-5-2-2- فطرت خضوع: فطرت خضوع وخاکساری از ویژگیهای انسان می باشد که صفتی نفسانی و حالتی واقعی در درون انسان است و نیست آن با کرنش و تواضع بیرونی عموم و خصوص من وجه است یعنی آن دو همیشه آمیخته با یکدیگر نیستند بلکه گاهی همدیگر را همراهی می کنند وگاه یکی هست ودیگری نیست . خضوع بدون کسی که انسان دربرابر او خاضع وآرام است نمی تواند باشد آن کس خداست. دو مقدمه : الف: خضوع فطری : سرسپردگی انسان در برابر هر جمال وکمالی که او قادر به درک ان است چندان نیاز به شرح و بسط ندارد گرچه این حالت قلبی خود را ظاهر واشکار نکند. ب: خشوع امری است نسبی واضافی : یعنی از مفاهیم حقیقیه ذات الاضافه است وبدون دوسوی اضافی نسبت به یکدیگر معنا ومفهومی ندارد. خضوع بدون کسی که خضوع نثار آن گردد محقق نمی شود. اگر فطرت خودرا بکار بیندازیم که قلب انسان فقط در برابر کمال مطلق خاضع است بنابراین باید کمال مطلقی وجود داشته باشد تا بتوان خضوع فعلی وفطری انسان را توجیه عقلانی کرد. 2-4-3-5-2-3- فطرت امید: کمال مطلوب همه انسان ها است و طبع مردم از نقص وکاستی نفرت دارد وهر انسانی برای رسیدن به مطلوب خوداز تحمل رنج و دشواری دریغ ندارد و انسان با این رنج نمی تواندبه مطلوب خود برسد ولی همواره می کوشد وامید را از دست نمی دهدو هیچ وقت دل انسان از گرمی امید خالی نمی ماند.پس امیدی هست .امید نیز مانند نیاز خضوع یک مفهوم تضایقی است که بدون تحقق سوی دیگر امکان ندارد. پس باید کسی باشد که به آن امید بست وآن همان کمال مطلق است. 2-4-3-5-2-4برهان فطرت حب کمال مقدمات برهان : هیچ نوعی با اصل واساس خود ،سرستیز وناسازگاری نداشته است ودرنفی آن نمی کوشد. فطرت انسان کاستی وناراحتی را برنمی تابد وهمواره سعی می کند که خود را ازاین رو بپیراید. موجودات مکانی و زمانی،ازآنجا که حضورشان در مکان و زمان به معنای غیبت آنها از دیگر مکانها و زمانهاست ،ناقص ونارسند. پس باید موجودی فرا مکانی و فرازمانی باشد که دارای تمام کمالات باشد وآن هم خداوندمطلق می باشد. 2-4-3-6- فطرت مذهبی وبرهان فطرت از نظر امام خمینی«رحمه الله علیه» 2-4-3-6-1-الف: فطرت مذهبی : حکیم ،فیلسوف وفقیه برجسته اسلامی ،امام خمینی ،درپیرامون فطرت مذهبی وحقیقت آن می فرماید: «...این بشر ،یک خاصیت هائی دارد که درهیچ موجودی نیست، از جمله این است که فطرت بشرطالب قدرت مطلق است نه قدرت محدود... بشر طالب کمال مطلق است نه کمال محدود، عمل مطلق را می خواهد، قدرت مطلقه را میخواهد،وچون قدرت مطلق و غیر از حق تعالی تحقق ندارد لذا بشر حق را میخواهد.یکی از ادله محکم اثبات کمال مطلق همین عشق بشر به کمال مطلق است برای اینکه فطرت دنبال واقعیت کمال مطلق است ،نه دنبال توهم کمال مطلق ،تاکسی بگوید بازی خورده است. فطرت ،بازی نمی خورد ودر فطرت همه بشر این است که کمال مطلق را میخواهد و برای خودش هم میخواهد. امام خمینی درکتاب پرارج خود «الاداب المعنویةلِلصلاة» در مواردمتعدد «فطرت»را مورد ارزیابی قرارداده وحقیقت آن را به گونه ای عام مربوط به همه موجودات ،تبیین نموده است. 2-4-3-6-2- ب: برهان فطرت ازدیدگاه امام خمینی «رحمه الله علیه»: امام خمینی درکتاب ارزشمند اربعین حدیث پس از نقل روایتی از امام صادق«ع» در شرح آن برهانی، برهانی را ترتیب می دهند که جز برهان فطرت نام دیگری برآن نمی توان نهاد. عن زراره :قال سألتُ اَبا عَبدالله «ع» من قول الله عَزّوجل: «فطرةالله التی فَطَرالناس علیه» قال:فَطَرَهُم علی التوحید زراره گویدازامام «ع» پرسیدم که معنای «فطرت الله» چیست؟ فرمودند:خداوند مردم را برفطرت توحید سرشت. امام «رحمة الله»فطر ی بودن اصل مبدأ متعال را با یادآوری یک مقدمه آغاز می کندو آن اشاره به وجودعشق به کمال درنهاد همه انسانهاست.فطرت عشق به کمال آنچنان دررفتار ،گفتاروزندگی انسانها نمودار است که آن را نمی توان انکار نمود.هرقلبی به عشق محبوب ودلخواه خود می تپدوهمه کس عاشق کمال پنداری وشیدای معشوق خیالی خود است. سخن امام راحل :«قلب در هیچ مرتبه از مراتب و درهیچ حداز حدود،رحل اقامت نیندازد این کمال جوئی پیوسته روز افزون است.آنکه کمال را در سلطنت وقدرت دید به هرقدرت وسلطنتی که رسید دل را درگروه سلطنتی بالاتر می بیند وآنکه فریفته وشیفته جمال زیبا ورخسار دلفریبی شد،اگر از جمیل ترو دلبری تر نشانی جست، دل سپرده اوگشت.پس همگان با یک دل ویک زبان گویای حقیقتند که ما عاشق کمال مطلق هستیم. آنچه از کتاب چهل حدیث نقل شده به خوبی از عهده بیان برهان فطرت برمبنای کمال جویی انسان برمی آید. بنابراین مقدمات این برهان را می توان اینگونه ترتیب داد: هرعشقی – به حکم یک سوی تضایف است - معشوق می طلبد. بنابراین نتیجه آن قهری وحتمی است که انسان را معشوق ومحبوبی است. نقد وبررسی برهان از استدلال امام ،همین قدر برمی آید که انسان را معشوقی است؛اماآیا این معشوق،وجودی اعم از ذهنی وخارجی دارد؟ اگرنتیجه برهان اثبات چنین معشوقی باشد اعم از مدعا خواهد بود. زیرا آنان که به این برهان توجه کرده اند برآنند تا به وسیله آن معشوقی واقعی وخارجی را برای انسان رقم بزنند. دیگرآنکه حتی اگر بپذیریم برای عشق انسان،معشوقی واقعی وجود دارد،وآن معشوق کمال واقعی است،نه خیالی،اما کمال واقعی نیز اعم از کمال مطلق «خداوند» است. پاسخ: امام خمینی «ره» از هردواشکال به اختصار واجمال پاسخ داده اند. اولا اینکه معشوق انسان نمی تواند مرهوم وپنداری باشد،می گویند:امرموهوم وخیالی هرگز طرف توجه فطرت کمال خواهی انسان قرار نمی گیرد زیرا فرض بر آن است که فطرت آدمی،کمال جو است وامروهمی وخیالی هیچ بهره ای از کمال ندارد. ثانیاً به اقتضای فطرت عشق به کمال آنچه محبوب ومعشوق انسان واقع می شود،همان وجود کمال است. نه صرف تصوروخیال آن اگر تصورکمال،مقصود می بود، نیازی به این همه تلاش وتکاپو نبودزیرا تصور وتوهّم کمال پیش از هر تلاشی حاصل است. پاسخ اشکال دوم این است که انسان حبه کمال که واقعیت دارد شیفته وعاشق می شود به باور ایشان انسان هرکمال ومحبوبی را که خود ساخته و برای فرونشاندن عطش فطرت عشق به کمال به سوی آن شتابان می رود، وقتی به آن نایل آمد،همچنان درخود اشتیاق به موجودی برتروالاتر را در می یابد. 2-4-3-7- مفهوم فطرت مذهبی ونظریه وبرهان فطرت از دیدگاه شهید استاد مرتضی مطهری 2-4-3-7-1- الف: مفهوم فطرت مذهبی: استاد شهید در کتاب معروف خود «جامعه وتاریخ» درباب فطرت می نگارد: «از نظر قرآن،روح،اصالت دارد وماده هیچگونه تقدمی برروح ندارد، نیازهای معنوی وکششهای معنوی دروجود انسان اصالت دارد،ووابسته به نیازهای مادی نیست، اندیشه دربرابر کارنیز اصیل است ،شخصیت فطری روانی انسان برشخصیت اجتماعی او تقدم دارد. قرآن به حکم اینکه به اصالت فطرت قائل است،ودر درون هر انسانی حتی انسانهای مسخ شده ای مانند فرعون یک انسان بالفطره که دربند کشیده شده است سراغ دارد ،برای مسخ شده ترین انسانهاامکان جنبش درجهت حق وحقیقت ولو امکانی ضعیف قائل است از این رو پیامبران خدا مامورند که در درجه اول به پندواندرز ستمگران بپردازند که شاید انسان فطری دربند کشیده شده در درون خود آنها را آزاد سازند،وشخصیّت فطری آنها را علیه شخصیت پلید اجتماعی آنها برانگیزند.» 2-4-3-7-2- ب: نظریه فطرت 2-4-3-7-2-1-شهید مطهری ،نظام فکری وخاستگاه نظریه فطرت : باید توجه داشت که شهید مطهری یک دانشمنددینی است واین دانشمند نگران از دست رفتن اعتقاد دینی جامعه است ایشان همواره در پی آن بوده که دردها ونارسایی ها وخطرهای متوجه دین ودین داری را تشخیص دهد وبه اندازه توان خود به درمان دردها جبران نارسایی ها ومبارزه با خطرها بپردازد. استاد مطهری سه پیام مهم رابرای روشنفکران دینی دارد ،نخستین پیام این است که اولاً درمقام ارائه دیدگاه های اسلامی باید به خود متون دینی مراجعه کرد . ثانیاً مراجعه روشمند به متون اسلامی است. ثالثاً توجه به جامعیت آموزه های اسلام وپرهیز از ایمان گزینشی است .به یقین،درتبیین نظام فکری وخاستگاه نظریه فطرت استاد مطهری اندیشه فلسفی ایشان اهمیت فراوان دارد. 2-4-3-7-2-2- اهمیت فطرت ونظریه فطرت در نظر شهید مطهری: از نظر استاد مطهری «درباره فطرت زیاد سخن گفته می شود،ولی کمتربه عمق ژرفای آن وابعاد وسیعی که دربر می گیرد توجه می شود. غالیاً می بینیم که افرادی دم ازفطرت می زنند،ولی چون درست به ابعاد گسترده آن توجه ندارند،نظریاتی که درنهایت امر انتخاب می کنند، برضّد این اصل است. از سوی دیگر ،شاهد نوعی بی مهری یا کم توجّهی به نظریه فطری هستیم. «با اینکه درقرآن از فطرت زیاد یادشده است،ولی هرچه انسان جست وجو می کند،درهیچ جا بحث جامعی راجع به آن پیدا نمی کند.» «مسئله فطرت از حیاتی ترین مسائل معارف ماست وخیلی ضرورت دارد که حل شود، ولی متاسفانه درکتابهای ما اعم از تفسیر وحدیث وشرح حدیث وفلسفه بحث های کاملی راجع به فطرت نشده است». اهمیت نظریه فطرت نزد استاد مطهری به قدری زیاد است که از نظر ایشان فطرت ،اُمّ المعارف می باشد. به همین دلیل ایشان پرداختن به این موضوع راازجمله وظایف فعلی روحانیّت وعلمای دینی می داند. 2-4-3-7-2-3- تعریف وتبیین فطرت از نظر شهید مطهری: در این جا به تعریف وتببین فلسفی استاد مطهری از فطرت وسپس به بیان چند ویژگی ومصادیق ولوازم آن خواهیم پرداخت. «بحث فطرت یک بحث فلسفی است موضوعات مهم فلسفه این سه موضوع است:خدا،جهان،انسان .بحث فطرت بحثی است مربوط به انسان ومی توان گفت از یک نظر واز یک شاخه مربوط است به انسان وخدا، یک سرمسئله ،انسان است وسردیگر آن خدا» اصل فطرت ،اصلی است که درمعارف اسلامی اصل مادر شمرده می شود. بنابراصل فطرت، انسان درآغاز که متولد می شود درعین اینکه بالفعل نه درکی دارد ونه تصوری ونه تصدیقی ونه گرایشی انسانی در عین حال با ابعاد وجودی علاوه برابعاد حیوانی به دنیا می آید.همان ابعاد است که تدریجاً یک سلسله تصورات وتصدیقات انتزاعی وبه تعبیر منطقی وفلسفی «معقولات ثانویه» که پایه اصلی تفکر انسانی است وبدون آنها هرگونه تفکر منطقی محال است ویک سلسله گرایش های علوی درانسان به وجود می آورد.وهمین ابعاد است که پایه اصلی شخصیت انسانی به شمار میرود.» تعبیر «صورت نوعیّه را می توان معادل فلسفی اصطلاح فطرت دانست. استاد مطهری به ویژگی های فطرت می پردازد: از جمله: عمومی وهمگانی بودن است. این مطلب هم درباره فطریات ادراکی صادق است وهم در زمینه فطریات گرایشی. ویژگی دوم فطرت : ثبات وتغییر ناپذیری آن است یعنی سرشت را نمی شود درانسانها عوض کرد وتغییر داد وتبدیل به چیزی دیگر کرد. ویژگی دیگر فطرت ،حق بودن آنهاست. بحث مهم دیگر در زمینه فطرت،موضوع اقسام ومصادیق فطریات است استاد مطهری مجموعه فطریات را بردوقسم شناخت ها وخواست ها تقسیم می کند. شناخت های فطری ،تصدیق های فطری است نه تصورات فطری. خواسته های فطری انسان ،خود بردو قسم است :خواسته های جسمی که درواقع همان امور غریزی است ونه فطری به معنای خاص وخواسته های روحی که پنج قسم اصلی آن عبارتند از حقیقت جوئی، فضیلت جوئی،زیبایی طلبی،خلاقیت ونوآوری ،عشق ورزی وپرستش. 2-4-3-7-2-4- لوازم وتوابع نظریه فطرت استاد مطهری تصریح می کند نظریه فطرت «شاخه های زیادی درجاهای مختلف پیدا می کند» .در اینجا به طور خلاصه به برخی از لوازم نظریه فطرت که استاد مطهری به صورت پراکنده ودر مواضع مختلف به آنها اشاره کرده می پردازیم: استاد مطهری یکی از شاخه های نظریه فطرت را در بحث تعلیم وتربیت می داند ومی گوید: «مسئله فطرت با مسئله تربیت خویشاوندی خاصی دارد...،یعنی اگر انسان دارای یک سلسله فطریات باشد،قطعاً تربیت اوباید با در نظر گرفتن همان فطریات صورت گیرد.» با توجه به فطریات ثابت وتغییر ناپذیر یکی از لوازم نظریه فطرت اعتقاد به اصلاح پذیری وامکان بازگشت از انحراف به فطرت پاک است. یکی دیگر از لوازم نظریه فطرت ضرورت سازگاری میان آموزه های دین با فطرت است. یکی از مختصات دین اسلام این است که همه تمایلات فطری انسان را در نظر گرفته است هیچ کدام را از قلم نینداخته وبرای هیچکدام سهم بیشتری از حق طبیعی آنها نداده است. معنی فطری بودن قوانین اسلام هماهنگی آن قوانین و عدم ضدیت آنها با فطریات بشر است؛ یعنی اسلام گذاشته از اینکه از نظر ایمان وپرستش خدا، پرورش دهنده یک احساس فطری است از نظر قوانین ومقررات نیز با فطرت وطبیعت و احتیاجات واقعی بشر هماهنگ است.» یکی دیگر از لوازم این نظریه آن است که «بنابراصل فطرت، روان شناسی انسان برجامعه شناسی او تقدم دارد.جامعه شناسی از روان شناسی او مایه می گرد» البته از این سخن نباید اصالت فرد واعتباری بودن جامعه را نتیجه گرفت. یکی دیگر از ابعاد نظریه فطرت ،تاثیرآن در مسئله تکامل است .«اگر ما برای انسان فطرت قائل باشیم،تکامل تاریخ را به شکلی باید توجیه کنیم واگربه فطرت قائل نباشیم- همانطور که بسیاری از مکتب های امروزی فطرت را به کلی ازانسان نفی می کنند-تکامل تاریخ رابه شکل دیگری باید توجیه کنیم.» 2-4-3-7-2-5- بی مهری به فطرت ونظریه فطرت اندیشمندی مانند استاد مطهری معتقد است که فطرت اُمّ المسائل معارف اسلامی است. با اهمیت دانستن چنین نظریه ای این توقع را به وجود می آورد که شاهد انواع نظریه پردازی ها وحجم زیادی از کتابها ورسائل درباره آن باشیم .استاد مطهری با اشاره به تاثیرحیاتی نظریه فطرت واینکه درقرآن کریم زیاد ازآن یاد شده است،ابراز تعجّب وتاسف می کند که«هرچه انسان جست وجو می کند در هیچ جا بحث جامعی راجع به آن پیدا نمی کند. متأسّفانه درکتابهای ما اعم از تفسیر وحدیث وشرح حدیث وفلسفه بحث های مستوفایی راجع به فطرت نشده است. یکی دیگر از علمای معاصر دراین باره می گوید: «درکتابهای معقول معمولاً درباره اثبات واجب ،از راه فطرت سخنی به میان نیامده وازاین راه برتوحید خدا استدلال نمی کنند چون راه فطرت مقدمات فکری وعقلی ندارد...در مسائل عقلی یا سخن از طبیعت وقوه وصورت وکمال است درصورتی که آن شیء مبداء پیدایش اثر واجد خاص باشد،مانند: انواع طبیعی،یا سخن از نفس وتقسیم آن به نباتی وحیوانی وانسانی است در صورتی که مبداء پیدایش آثار گوناگون وهماهنگ باشد ویا سخن از حس وخیال ورهم وعقل است؛یاکلام از درجات عقل نظری ومراتب عقل عملی است که جای فطرت در همه این موارد خالی است.» در سنّت فکری فیلسوفان واندیشمندان غربی نیز شاهد نوعی بی مهری وبلکه غرض ورزی نسبت به نظریه فطرت هستیم. ازجمله: نیکولاس رشر مقاله خود با عنوان «نگاهی جدید به مسئله فطریات» را با این جمله آغاز می کند:«موضوع فطریات واکنش همدلانه اندکی را در فیلسوفان جدید برمی انگیزد.» رشر درادامه ، جمله ای از از نلسون گودمن ،فیلسوف معروف امریکایی نقل می کندکه«من به نحوی احساس می کنم که هرچه کمتر به موضوع فطریات توجه شود بهتراست.» 2-4-3-7-3-ج:برهان فطرت دربیان شهید مطهری استاد مطهری در دوکتاب توحید واصول فلسفه در روش رئالیسم ،راههای فرا روی بشر را به سوی خداشناسی در سه طریق زیر خلاصه می کند: 1-راه فطرت ،2-راه علمی یاشبه فلسفی ،3-راه عقل ،استدلال وفلسفه. که ما دراین رساله به راه اول که معروف به برهان فطرت است اشاره داریم: استاد مطهری پس از تعریف از فطرت دو نوع ازآن را فطرت،عقل،وفطرت دل را توضیح می دهد وازآوردن استدلال وپشتوانه عقلی دوری می کند زیرا تبیین وشناسایی این راه وفطری انگاشتن آن راه برای اثبات عقلی ونظری نیز باز می کند. ایشان بعد از اینکه از عهده اثبات گرایش فطری در درون انسان به خدا برآمدند با ضمیمه کردن اصل تضایف،داستان فطری راه عقلی وبرهانی می کنند .بدین صورت که این گرایش به حکم تضایف اثبات گرذاتی است که گرایش روی به سوی او دارد پس چنین ذات لایزالی که کانون همه گرایش های مقدس فطری درروح آدمی است باید وجود داشته باشد. 2-4-3-8- مفهوم وبرهان فطرت در بیان فیلسوف معاصر ،جوادی آملی 2-4-3-8-1- الف: مفهوم فطرت: استاد در تبیین مساله فطرت در تفسیر کلام امیرالمومنین وعلی«ع» «...وکَلمِه الِاخلاصِ فَاَنّهِا الفِطُره » می فرماید: فطرت که سرشتی ویژه وآفرینش خاص است غیر از طبیعت است که در همه موجودات جامد وبی روح یافت می شود وغیر از غریزه است که در حیوانات ودرانسان از بعد حیوانیش موجود است فطرت انسانی مطلق بینی ومطلق خواهی است. فطرت بیش از آنکه درکلام وفلسفه وعرفان مطرح شود در سوق وحی از رواج مخصوصی بر خوردار بوده استو شعاع آن برخی از مباحث عقلی و فلسفی یا مشارب شهودی و عرفانی را روشن روشن کرد وگرنه در مسائل عقلی یا سخن از طبیعت وقوه و صورت وکمال است یا درصورتی که آن شیء مبدا پیدایش اثر خاص باشد ویا درصورتی که مبدا پیدایش آثار گوناگون وهماهنگ باشد ویا سخن از حس وخیال ازوهم وعقل است ویا کلام از درجات عقل نظری ومراتب عملی است که جای فطرت درهمه این موارد خالی است. اگر سخن از فطرت درنوشتار عارف به میان آمد یا به معنای عالم جبروت است ویا اگر معنای سرشت ویژه مطلق طلبی وخداخواهی انسان است مستقیماً به عنوان برداشت تفسیری ازآیه فطرت می باشد. فطرت که همان بینش شهودی انسان نسبت به هستی محض ونیز گرایش اگاهانه وکشش شاهدانه وپرستش خاضعانه ای نسبت به حضرت اوست نحوه خاص ازآفرینش است که حقیقت آدمی به آن نحوه سرشته شد وجان انسانی به آن شیوه خلق شد که فصل اخیر انسان را همان هستی ویژه مطلق خواهی تشکیل می دهد. که همه این عناوین یاد شده مفهوماً از یکدیگر جدا ومصداقاً عین یکدیگرند بطوری که اگر انسانیت انسان محفوظ بماند هم آن بینش شهودی نسبت به حضرت حق محفوظ است وهم این انجذاب وپرستش خاضعانه منحفظ می باشد.واگر این خضوع وآن شهود نبود فصل اخیر انسان نخواهد بود «فالصَّورهٌ صُورهُ اِنسانٍ القَلبُ ، قلب حَیوانٍ لایَعرفُ بابَ الهُدی فَیتَبعُهُ ولابابَ العمِی قَیَصُدَّ عَنهُ وَذلِک مَیِّتُ الَاحیاء» 2-4-3-8-2- ب: برهان فطرت درنظر استاد جوادی آملی: استاد جوادی آملی،از برهان فطرت دوتقریرنزدیک به هم دارند : تقریر نخست این است که با بهره گیری از اضافی ودوسویه بودن حقیقت امید صورت می گیرد انسان طوفان زده ای که کشتی اوگرفتار امواج سهمگین شده ودرهم شکسته است درحالیکه همه اسباب وعلل ظاهری وطبیعی از دسترس اوبیرون است وامیدی هم به استفاده ازهیچ امرطبیعی ومادی وندارد ومجالی هم برای تدبر وتفکر برای او وجود ندارد امید به کمک را احساس می کند ورجا به نجات را از دست نمی دهد واین امید که با دعا ودرخواست او همراه است یک حقیقت اضافی است ناگریز برای آن طرف دیگری باید باشد که امید متوجه آن است وچون درفرض یاد شده هیچ یک از اسباب عادی وطبیعی مدنظر اونیست امید متوجه حقیقتی است که مفید ومحدود به هیچ حدوقید نباشد که آن حقیقت مطلق خداوند است. تقریر دوم استاد برمبنای محبت فطری درانسان ها واضافی بودن این گرایش درونی است این گونه سامان دادن به برهان فطرت با آنچه از مرحوم شاه آبادی در تقریر های سوم وچهارم ایشان وبا آنچه از امام( ره) نقل شد تفاوتی ندارد. این برهان به ما می آموزد که پدیده واثری که سراسر هستی انسان را قرار گرفته واورا بی هیچ مانعی دراختیار خود قرارداده وعشق ومحبت است .پروانه وجود انسان تنها گرد شمع ومعشوق می گردد وبه بیانی می توان هستی اورا طفیل عشق دانست: طفیل هستی عشقند آدمی وپری ارادتی بنما تا سعادتی ببری 2-4-3-9- برهان فطرت در نظراستاد مصباح یزدی: استاد مصباح ،خداشناسی فطری را به دوقسم :1-خداشناسی فطری –عقلی، 2-خداشناسی فطری، احساسی تقسیم می کند. خداشناسی فطری ،عقلی به معنای نوعی اداراک است که موقوف به کسب وطی مقدمات نظری نیست واز بدهیات هستند این راه عقلانی همگانی است ونیازی به آموزش وفراگیری ندارد. خداشناسی فطری احساسی ،نوعی از ادراک حضوری است که چرخ معرفت برپایه احساس وگرایش درونی می چرخد که به معرفت قلبی نیز مشهوراست که این راه آرامش بخش روح وروان انسان است واوراتا به سرچشمه معرفت زلال می رساند این احساس همان ارتباط دل با خداست که همگان ازآن بهره مند هستند آگاهانه یا ناآگاهانه سپس آیه فطرت را توضیح می دهد. استاد مصباح یزدی،دوتفسیر همسو ازآیه «فَاَقِم وَجهَکَ...» بر مبنای گرایش فطری به خداپرستی ارائه داده اند. تفسیر نخست این است که مراد از دین فطری درآیه همان موافقت و هماهنگی احکام دین – بویژه احکام ریشه ای واساسی دین – را فطرت انسان می باشد.براین اساس خداپرستی که ریشه وجانمایه همه احکام اسلام است موافق وهمسوبا فطرت نشان داده می شود. تفسیردیگری نیز می توان از موافقت دین وفطرت ارائه داد وآن حالت تسلیم واسلام دربرابر خداست.بنابراین تفسیر ،خداپرستی وخضوع درمقابل خداوند از فطریات شمرده می شود. همسویی این دو تفسیر ازآن جهت است که بنابرهردو مفادآیه گرایش فطری به خداوند متعال است گرایش که ازدلیل وبرهان وعقل ونظر مستغنی است. 2-4-3-10- مفهوم فطرت مذهبی در نظر حکیم فیض کاشانی حکیم متاله وعارف بزرگ درکتاب پرارج خود«کلمات مکنونه»در پیرامون فطرت می نویسد: ارواح ،برحسب «فطرت اصلیه»قابل توحید وطلالب راه راست بودند چنانچه دراول «ملّوث»با«لوث» ومحتجب به «حُجب» نگشته بودند چون خطاب رسید که «الست بِرَبّکم:جمله از صفای اصلی «بَلی»گفتندواین خود مختص به بعضی دون بعضی نبود بدلیل حدیث «کل مولود یولد علی الفطرة». پس ضلال که ایشان را بود، عارض «استعداد تعیّنی»ایشان گشته بود نه عارض «استعداد ذاتی ،اصلی حقانی». وچون غواشی طبیعت آنرا فروگرفت و«حُجب» ظلمانیه که مناسب استعداد تعینی بود اورا محتجب گردانید ضلال عارض آن ارواح گشت وآن ضلال خاص،طالب عارض شدن غضب گشت پس هم«ضلال» عارض باشد وهم غضب ورضا ورحمت به حکم «سبقت رحمتی –غضبی» ذاتی باشند والعرض یزول والذاقی لایزول». فهرست منابع ومآخذ: قرآن کریم . آمدی،عبدالواحد بن محمد،غررالحکم،ج2،تهران،مفید،1362 . ابن سینا ،حسین ،الاشارات والتنبیهات ،باشرح خواجه نصیر طوسی ،3ج،چاپ2،ج1،دفتر نشرکتاب،1403ه ق. ----------،الهیات شفاء،قم،حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی مرکز انتشارات ،1379. ---------،نجاة،تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیره،انتشارات دارالجمیل،1412 ه ق. ابن خلدون ،کلیّات عقاید ،تهران ،قلم ،1357. ابن منظور ،لسان العرب ،بیروت،دارالاحیاء التراث العربی،18 جلد، 1408 ه ق. امام علی «ع»،نهج البلاغه ،ترجمه محمد دشتی ،چاپ پنجم ،قم،مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیر المومنین«ع»،1381. امام خمینی ،روح الله،چهل حدیث،تهران،مؤسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی،1378. برنجکار،رضا ،معرفت فطری خدا،تهران ،مؤسسه نبأ،چ1 ،1374. پور داوود،ابراهیم ،فرهنگ ایران وباستان «بخش نخست»،تهران،انتشارات انجمن ایران شناسی، 1326. -----------،یادداشت های گاتاها«سروده های زرتشت»،تهران،دانشگاه تهران،1354. ----------،یشت ها،ج2،تهران،دانشگاه تهران،1356. پیترسون،مایکل تاد،عقل واعتقاد دینی،ترجمه احمد نراقی،تهران ،طرح نو،1376. تفتازانی،مسعودبن عمر،شرح المقاصد،6 جلد،تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیره،بیروت،عالم الکتب،ج4، 1409ه ق. جوادی آملی،عبدالله،تبیین براهین اثبات خدا،قم ،مرکزنشراسراء،بی تا. -------------، فطرت درقرآن ،قم،نشراسراء،1378. -------------،مبدأ ومعاد،تهران،الزهراء،1363. حداد عادل ،غلامعلی،مقدمه صدگفتار،تهران،مرکزنشردانشگاهی،1367. حلّی جمال الدین،کشف المرا فی شرح تجرید الاعتقاد،قم،مکتبه المصطفوی،1377 ه ق. حلّی،حسین بن یوسف،کشف المراد،قم،دارالفکر،1370. خرمشاهی ،بهاءالدین،خدادرفلسفه «ترجمه مقالاتی از دائره المعارف پل ادوارد»،چ2،تهران، مؤسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی،1371. خندان،علی اصغر،ادراکات فطری درآثار شهید مطهری ،ابن سینا،دکارت، وچامسکی،قم،سروش مهر، 1383 . راغب اصفهانی،حسین بن محمد،المفردات فی غریب القرآن،بیروت،دارالمعرفه. ربانی گلپایگانی،علی،فطرت ودین،تهران،مؤسسه فرهنگی دانش واندیشه معاصر،1380. رشاد ،علی اکبر ،دانشنامه امام علی«ع»،ج3-2-1،تهران،پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی،1380. رفائی،سیدرضا،اصول اعتقادات1:طریق معرفت واصول دین،مشهد،مؤسسه بیان هدایت نور،چ1، 1382. سبحانی،جعفر،الهیات ومعارف اسلامی،قم،مؤسسه امام صادق«ع»،1372. ---------،راه خداشناسی،تهران،انتشارات کتابخانه صدر،1353. ---------،رسالت جهانی پیامبران،تهران،کتابخانه صدر،1351. ---------،منشور جاوید«تفسیرموضوعی قرآن»،ج2،قم،توحید،1360. سرابی خراسانی ،سیّد مصطفی،هفتادگفتار درتوحید ونبوّت وامامت وخداشناسی ومعادشناسی،بی جا،طبع کتاب،1377. سیعد شیخ،محمد،مطالعه تطبیقی درفلسفه اسلامی،ترجمه سیدمصطفی محقق داماد،تهران،خوارزمی،1369. سعیدی مهر،محمد،«1342»،آموزش کلام اسلامی«2»،راهنماشناسی معاد شناسی،قم،کتاب حله،1381. سلیمانی امیری،عسکری،نقدبرهان ناپذیری وجود خدا،ج1،قم،بوستان کتاب،1380. سیاسی،علی اکبر،علم النفس،تهران،بی نا،1317. سیدهاشمی،محمداسماعیل،خداگرایی وخداشناسی فطری« ازدیدگاه قرآن حدیث ،کلام،فلسفه وعرفان»،تهران،انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،1380. سهروردی،شهاب الدین یحیی،مجموعه مصنفات،ج1و3،مصحح:کوربن ،هانری،نصر،حسین، تهران،انجمن فلسفه ایران،1355. شاه آبادی،محمدعلی،الانسان والفطره«به خط کاظم خوانساری»چاپ سنگی،قم،کتابخانه آیة الله مرعشی،بی تا. -------------،رشحات البحار،تهران،نهضت زنان مسلمان،1360. شرتونی،سعید،اَقرب الموارد فی صح العربیه والشوارد،تهران،دارالاسوة،1374. شریعتی سبزواری،محمدباقر،معاد درنگاه عقل ودین،قم،دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،مرکزانتشارات،1380. شریعتی مزینانی،محمدتقی،وحی ونبوّت درپرتوقرآن،مشهد،بورس کتاب،کتابفروشی امیرکبیر، 1349. شفیعی،سیدمحمد،پژوهشی پیرامون فطرت مذهبی درانسان،قم،دفتر انتشارات اسلامی،1376. شیرازی،محمدبن ابراهیم،الشواهد الربوبیه،قم،حکمت ،1383. -----------حکمت متعالیه فی الأسفار الاربعه،9ج، قم مکتبه المصطفوی،ج1،1389، ه ق. ----------،شرح اصول کافی ،افست ازروی چاپ سنگی،تهران،مکتبه المحمودی،1391 ه ق. ----------،مبدأ ومعاد،چاپ اول ،قم مکتبه المصطفوی. شیروانی،علی،سرشت انسان پژوهشی درخداشناسی فطری،قم،معاونت اموراساتید ودروس معارف اسلامی،1376. صاحبی،محمدجواد،جهانی شدن ودین ،تهران،نشراحیاگران ،چاپ اول،1382. صدر،سید محمدباقر،فلسفتنا،بیروت،دارالتعارف للمطبوعات،1401 ه ق. صفائی ،احمد،نبوّت عامّه،تهران،بی نا،چ1، 1352. طباطبائی،سیدمحمدحسین،اصول فلسفه وروش رئالیسیم،5ج،قم،شرح شهیدمطهری،دفترانتشارات اسلامی، بی تا. ---------------،المیزان فی تفسیر القرآن،20ج،چ2،بیروت، مؤسسه اعلمی،1390 ه ق. --------------،انسان ازآغاز تاانجام،تهران،الزهراء،1369. --------------،نهایة الحکمه ،قم ،دارالتبلیغ اسلامی،بی تا. طبرسی ،فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیرالقرآن،10 ج،قم،ج7،منشورات مکتبة آیت الله مرعشی،1403ه ق. طریحی،شیخ فخرالدین،مجمع البحرین،6جلد،چ2،قم،ج3،مکتبه المرتضوی،1362. عروسی حویزی،عبد علی بن جمعه ،نورالثقلین،تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی،دارالکتب العلمیه ،قم ،1383 ه ق. غرویان ،محسن،سیری در ادلّه اثبات وجودخدا،قم،دفتر تبلیغات اسلامی قم،1372. فاضل میبدی ،محمدتقی،رساله دین شناخت ،تهران،نشرسرابی،1385. فخررازی،فخرالدین محمدرازی،البراهین،باتصحیح سیدمحمدباقر سبزواری،ج1،تهران دانشگاه تهران،1341. --------------------،التفسیرالکبیر،25ج،بیروت ،دارالکتاب العلمیة، بی تا. -------------------،المباحث المشرقیةفی علم الالهیّات والطبیعّیات،ج1،بیروت،دارالکتاب العربی،1410 ه ق. فروغی ،محمد علی،سیرحکمت در اروپا، تهران،زوّار،ج2،1344. فقیهی ،سیّداحمد،سلسله دروس اندیشه های بنیادین اسلامی ،خداشناسی ،انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی«ره»،قم ،چاپ صدف،1383. فیض کاشانی،ملامحسن،حقّ الیقین،ج2،تهران،حکمت. ---------------،علم الیقین ،ج1،ترجمه حسین استادولی،تهران ،انتشارات حکمت،چاپ اول،1379. فهری ،سید ابوالحسن ،فرهنگ فارسی – عربی – المحیط،تهران،نشریادواره کتاب1380. قرائتی ،محسن،معاد،قم،مؤسسه در راه حق وانتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،1363. ---------،نبوّت ،مشهد کانون تربیت ومعارف اسلامی ، بی تا. قطب ،سید ،فی ضلال قرآن،ج3،ترجمه محسن ناصر،تهران،شرکت نشر فرهنگ قرآن ،1360. کاردان ،علی محمد،فلسفه تعلیم وتربیت،ج2،تهران،پژوهشکده تعلیم وتربیت ،وزارت آموزش وپرورش ،1380. کلینی،محمدبن یعقوب ،الاصول الکافی،باشرح وترجمه محمدباقرکمرئی، 4 ج، چ2،تهران،ج1،المکتبه الاسلامیه،1392ه ق . گندم آبادی،محبوبه،اخلاق ومعنویت فطری،مشهد،نشر ایوار،1384. لابوم،ژول،ایدئولوژی وفرهنگ اسلامی،تهران،انتشارات میثم،1356. لاهیجی،ملاعبدالرزاق،سرمایه ایمان دراصول اعتقادات ،تهران الزهراء،1362. مبینی شورکی،محمدعلی،عقلانیّت باوردینی ازدیدگاه آلوین پلنتینگاه،قم،مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی«ره»،1382. مجلسی،محمدباقر،بحارالانوار،110جلد،چ3،بیروت،مؤسسه دارلاحیاءالتراث،1412 ه ق. مصباح یزدی،محمدتقی،راهنماشناسی،قم،دارالعلم، بی تا. ---------------،معارف قرآن ،مؤسّسه در راه حق،1368. مطهری،مرتضی،اصول فلسفه وروش رئالیسم،ج2،تهران،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،1359. ---------،اصول فلسفه وروش رئالیسیم،ج5،قم صدرا، بی تا. ---------،امدادهای غیبی درزندگی بشر،چاپ5،تهران،صدرا،1375. ---------،انسان وایمان ،قم ،صدرا، بی تا. ---------،جامعه وتاریخ،قم،صدرا،1357. ---------،خاتمیّت،تهران،صدرا،1366. ---------،فطرت،تهران،صدرا،1369. ---------،مجموعه آثار،ج3و4،تهران،صدرا،1368. ---------،نبوّت،تهران ،صدرا،1373. ---------،نقدی برمارکسیسم،تهران،صدرا،1362. مظفّر،محمدرضا،المنطق،ترجمه علی شیروانی،قم،دارالعلم،1372. معین ،دکترمحمد،فرهنگ فارسی،ج1،تهران ،نشر سرایش،1380. مکارم شیرازی،ناصر،پیام قرآن«تفسیرنمونه موضوعی»،ج5،قم مطبوعاتی هدف،1369. -----------،معاد وجهان پس ازمرگ،قم،انتشارات مطبوعاتی هدف،بی تا. موسوی اصفهانی،سیدجعفر،معارف راستین،مشهد،انتشارات رستاخیز اندیشه،چاپ اول،1385. مهریزی،عزیزالله،خداشناسی فطری،چاپ اول،قم،کانون اندیشه جوان،1377. میرحسینی اشکوری،سیدجلال ،دلائل خداشناسی،قم،نشر روح، چاپ اول،1376. نظرنژاد،نرگس،آیا ایمان به خدا عقلانی است،تهران،دانشگاه الزهراء،1382. 100 - نفیسی ،دکترعلی اکبر،فرهنگ نفیسی،ج1،تهران ،نشرخیّام،1318.