مقاله باغهاي ايراني (docx) 26 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 26 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
باغهاي ايراني - هندسه، ساختار و نظام
منبع:کشاورزتنها
باغهاي ايراني تركيب و شكلشان را از تعريف هندسي و ساختاري خود و از تطبيق نظام‌هاي پايدارشان يافته‌اند. هندسه همچون نقشي كه در شكل‌گيري معماري ايراني دارد شالوده شكل‌گيري باغ نيز به‌شمار مي‌آيد، تا آنجا كه مهمترين ويژگي و شاخصه باغ ايراني فضاي به غايت هندسي، منظم و از پيش طراحي آنهاست. اين شالوده هندسي در انتزاع مفاهيم، مباني و عناصر شكل‌دهنده باغ و نحوه تركيب اين عناصر و اجزاء كه در نهايت به ارايه شكل كلي آن مي‌انجامد نقش دارد. از سويي ديگر مجموعه‌اي از نظامها را نيز مي‌توان باز شناخت كه در شكل‌گيري باغ مؤثرند. اين نظامها مجموعه‌اي از قاعده‌ها و اساس فكري، آداب طراحي و نحوه زندگي و حيات مردمان تا روش‌هاي نظم‌بخشي به فضاها را شامل مي‌گردند. برخي از اين نظامها همچون نظام مالكيت زمين، نظام اقتصادي و معيشتي و نظام اجتماعي، فراتر از آنكه بر شكل‌گيري باغ تاثير مي‌گذارند، شكل كلي سكونتگاهها و محيط‌هاي انساني را تعيين مي‌كنند و برخي از آنها بيشتر مختص شكل‌گيري فضاهاي معمارانه و آنچه بيشتر مورد توجه ما است يعني باغ مي‌گرداند.
مجموعه اين نظامها هنگامي كه در ارتباط با هم قرار مي‌گيرند و يا صحيح‌تر اينكه بگوييم بر هم منطبق مي‌گردند، با مدد از آنچه از محيط طبيعي و مصنوع در اختيار مي‌گيرند و با در نظر داشتن اصول، هندسه و هنجارهاي معماري ايراني در محدوده‌اي تعريف شده نمادي از فردوس برين را شكل مي‌بخشند. اگر صحبت و بررسي آن مجموعه نظام‌هايي كه همچون نظام اقتصادي و نظام اجتماعي در سطحي كلان و در عرصه زيست مردمان تاثير گذارند را به فرصتي ديگر واگذاريم و اميد داشته‌باشيم كه بتوانيم نقش آنها را در شكل‌گيري باغ مورد كنكاش قرار دهيم كه در جاي خود بسيار با اهميت است، بايد به مجموعه‌اي از نظامها همچون نظام اقتصادي، نظام كاركردي، نظام آبياري و نظام گياهي و همچنين نظام استقرار سخن به ميان آوريم. هر كدام از اين نظامها، اصول و قواعد مدرن اما نانوشته‌اي بوده‌است كه تعريف، طرح‌ريزي، شكل‌ريزي و شكل‌گيري بخشي از باغ را در ارتباط با ديگر بخش‌ها به سامان مي‌رسانده، تا آنجا كه هيچ باغ ايراني شكل نگرفته مگر آنكه مجموعه اين نظامها تحت ساختار و هندسه كلي و نيز هنجار شكل‌بخشي فضاي معماري ايراني، عناصر و اجزاء و عرضه‌ها را بطور توأمان در نظم خود آورده باشد. آنچه تذكر آن بجاست توجه به اين نكته است كه آنچه نظام‌هاي باغ دانسته مي‌شوند به مانند اصول معماري ايراني كه قابل بازشناسي اما غير قابل تفكيك‌اند، نه مفاهيمي جداي از هم كه جلوه‌ها و وجوهي از تعريف مفهوم‌وار باغ‌اند و در اصل خود جزء بخشي از تعريف يكپارچه از موضوع دانسته نمي‌شوند. بديهي است كه اين مجموعه نظامها، ابزار امروز ما براي شناخت هر چه دقيقتر باغ هستند و تصور اينكه هركدام از آنها به تنهايي وجود خارجي داشته باشند چندان صحيح نيست. شايد بتوان گفت اين نظامها كه در ارتباط با هندسه و ساختار فضايي معماري و باغ‌سازي ايراني معني مي‌يابند روايتي هندسي از موضوع مورد نظر همچون زمين، آب و گياهند.
آشنایی با باغهای ایرانی
آشنایی با باغهای ایرانی
سفر > ایرانگردی - فاطمه حیدری - هما ایرانی بهبهانی:
باغ ایرانی به عنوان یک ساختار کامل، بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی است و نشانه‌ای از سازگار نمودن و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است.
در گذشته باغ ایرانی بروز توان نهفتة محیط و ادراک پیچیدگی‌های آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجادمیکرد که باعث بقا و پویایی بستر طبیعی می‌شد.
باغهای تاریخی از آثار مهم گذشته در ایران، به خاطر ارزشهای چند گانه محیطی، سودمندی و زیبایی‌شناسی که کلیه حواس پنجگانه را درگیر میکند به عنوان میراث ملی و سندی با ارزش از هویت تاریخی و فرهنگی بایست شناسایی، فهرستبندی و به طور پویا و پیوسته حفاظت و نگهداری گردد.
آغاز انتظامبخشی به باغ را باید در زمان هخامنشیان جستجو نمود. در باغهای سلطنتی پاسارگاد (قرن 6 قبل از میلاد) با توجه به شبکه منظم مسیر سنگفرش آبروها می‌توان ادعا نمود که شکل چهار باغ و نظم چهار قسمتی در اینجا به ظهور رسیده است و در دوران پس از اسلام منشاء باغهای چهار قسمتی اسلامی بوده است.
more آشنایی با باغ گیاه‌شناسی
در دوره ساسانی ( 633-224 م) باغسازی گسترش فراوانی مییابد. جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت به ویژه پرستش آب موجب گردید تا علاوه بر انتظام انسانی در باغ چشم‌اندازها و انتظام بستر طبیعی نیز مطرح گردد. باغ قصرهای این دوره همانند تخت سلیمان و کاخ فیروزآباد بیستون در بسترهای طبیعی جذاب مانند دریاچه و چشمه مکانیابی گردیدند.
تنوع هندسی مشخصترین ویژگی باغهای این دوره است. انتظامهای محوری، مرکزی و چهار بخشی در باغهای این دوره دیده میشود. با استقرار تمدن اسلامی در دوره بنیامیه در سامره و اندلس باغهایی احداث گردیدند که همچنان باغهای ساسانی مورد الگو برداری قرار گرفته بود.
بسیاری از محققین با شکوهترین عصر باغسازی در ایران را در دوره صفوی می‌دانند. در این دوران باغات در گستره شهر به عنوان عنصر شکل‌دهنده ساختار فیزیکی شهر بودند و همچون منظومهای سبز تمامی ساختار شهر را تحت تاثیر قرار میدادند.
باغسازی در دوران صفویه از قزوین شروع شد. این شهر به عنوان پایتخت صفوی انتخاب گردید و به صورت باغ شهر سازمان یافته بود که اکنون از باغهای درباری بجز چند ساختمان چیزی باقی نمانده است. در زمان شاه عباس، پایتخت از قزوین به اصفهان تغییر مکان داد.
در اصفهان از همنشینی فضاهای شهری، خیابان، میدان و باغ ساختار هندسی این باغ شهر شکل گرفت. میدان نقش جهان به شکل مستطیل و خیابان چهارباغ به صورت خطی عمود بر رودخانه زاینده رود، 2 عنصر اصلی شکل دهندة شهر اصفهان بودند. در واقع نظام کالبدی شهر از تقاطع دو محور چهار باغ و رودخانه شکل گرفت.
سیر تحول طراحی باغ در دوره صفویه نیز هماننده زنجیرهای به دورة تیموریان مرتبط بوده و در دوران قاجاریه به علت ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اروپا نشانههایی از الگوی باغسازی اروپایی در باغهای ایران نفوذ کرد و در دوران پهلوی به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر کشورهای اروپایی احداث باغها و پارکهای اروپایی و یا آمیخته ای از آنها رواج یافت.
ابتداییترین و سادهترین اصل هندسی باغ ایجاد محوری در میانه باغ و به موازات طول آن میباشد. بطور معمول دو طرف این محور درختان سایهانداز کاشته شده است. هندسه باغ از تقسیمات راست گوشه تشکیل شده است. مهمترین این تقسیمات، انتظام چهار بخشی است.
انتظام باغ بر اساس هندسه محوری و تقارن است. این انتظام در قالیهای ایرانی نیز قابل جست و جو میباشد و عناصر این انتظام (آب، گیاه و معماری) در نگارگری ایرانی موجوداند و تصویری ایدهآل از باغ ایرانی را ارائه می‌دهند.
شکل باغ ایرانی شامل انتظام آب، انتظام گیاه و انتظام معماری است.
اغ‌های ایرانی ترکیب و شکلشان را از تعریف هندسی و ساختاری خود و از تطبیق نظام‌های پایدارشان یافته‌اند. هندسه همچون نقشی که در شکل‌گیری معماری ایرانی دارد شالوده شکل‌گیری باغ نیز به‌شمار می‌آید، تا آنجا که مهمترین ویژگی و شاخصه باغ ایرانی فضای به غایت هندسی، منظم و از پیش طراحی آنهاست.
این شالوده هندسی در انتزاع مفاهیم، مبانی و عناصر شکل‌دهنده باغ و نحوه ترکیب این عناصر و اجزاء که در نهایت به ارایه شکل کلی آن می‌انجامد نقش دارد.هندسه باغ ایرانی اصلی مهم در باغسازی ایرانی است.
توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزاء باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود، دارای اهمیتی خاص بوده است. درباغ ایرانی تأکید بر میان آسة اصلی است. گذرگاهی چهار جانب باغ را دور میزند. مسیرهای فرعی، باغ را به باغچهها تقسیم میکند و باغچهها کرتها را در بر دارند.(شیوه ی باغ آرایی و عناصر تشکیل دهنده ی باغ ایرانی،طاهره نصر).
ویژگی باغها :
١- دیوار محصور دورشان دارند => درونگرا بودن
2- هندسی بودن ساماندهی فضایی آن => باغها همه هندسی هستند – باغ ایرانی هندسی است ، حتی درختهای آن ، برخلاف باغهای ژاپنی و چینی که الگوی باغ را از خود باغ گرفته اند
3- وجود سر در بصورت ساختمان => المانهای ورودی : پیش خان – پیش طاق – آستانه یا پای در – پِلَنگ ( درگاه میان یک دیوار ستبر ، از آستانه تا پایان پهنای دیوار ) –دالان درون باغ – در اغلب باغها ساختمانهای ورودی 2 طبقه هستند
4- دارای برج
5- شبکه خیابان بندی راست
6- شبکه آب نماها و آبیاری راست
7- ساختمان کانونی ( کاخ ، کوشک ، کلاه فرنگی و ... )
8- باغچه های چهارپهلو پر از درختان و گلها
نقشه های باغهای ایرانی :
1- باغهای تخت و کم شیب => باغ فین کاشان ، باغ دولت آباد یزد
2- باغهای شیبدار و سکوبندی شده => باغ تخت شیراز
3- باغهای ساخته شده بر روی زمینهای دارای پستی و بلندی و کمتر دست خورده => باغ عباس آباد بهشهر
تقسیم بندی باغها در جهان :
1- باغ هندسی : آمیختگی اندامها ، بخش بندی و آراستگی کالبد آن ، چهار چوبی هندسی دارد و برگرفته از سازمان هندسی می باشد => خطوط راست ، گوشه های راست ، اندازه های پیراسته ، راسته راهنما ، دیدهای ویژه ، شبکه بسامان آب و آبیاری => باغهای ایرانی و هندی
2- باغ دورنمایی ( ضد هندسی ) : آمیخته ای از اندامهای چشم نواز با کالبدی آزاد => نرمش خطوط ، راه های اریب ، گوناگونی رویه ها ( گوناگونی سطوح ) ، پرهیز از راسته سازی => باغهای ژاپنی و چینی
3- باغ هندسی - دورنمایی : آمیخته ای از نوع اول و دوم => باغهای فرانسه و انگلیس
ویژگیهای کلی باغ:
- در باغها 4 عنصر مرتبط با آب داریم : 1- جوی ها 2- آب نماها ( در مقاطع جوی ها ) 3- آبفشان یا فواره 4- آبشار یا آبشره
- همه کوشک های دو طبقه هستند
- باغ ایرانی ، باغ پرسپکتیو یک نقطه ای است
- باغ ماهان کرمان شاهکار بازی با آب است ، شیب آن از باغ فین و دولت آباد بیشتر است
- آب و حرکت عناصر اصلی باغسازی هستند
- تَریشه : گذرگاه های باغها
- کهن ترین باغ ایرانی باغ پاسارگاد ( باغ کوروش ) می باشد.
برخی از این نظامها همچون نظام مالکیت زمین، نظام اقتصادی و معیشتی و نظام اجتماعی، فراتر از آنکه بر شکل‌گیری باغ تاثیر می‌گذارند، شکل کلی سکونتگاهها و محیط‌های انسانی را تعیین می‌کنند و برخی از آنها بیشتر مختص شکل‌گیری فضاهای معمارانه و آنچه بیشتر مورد توجه ما است یعنی باغ می‌گرداند. مجموعه این نظامها هنگامی که در ارتباط با هم قرار می‌گیرند و یا صحیح‌تر اینکه بگوییم بر هم منطبق می‌گردند، با مدد از آنچه از محیط طبیعی و مصنوع در اختیار می‌گیرند و با در نظر داشتن اصول، هندسه و هنجارهای معماری ایرانی در محدوده‌ای تعریف شده نمادی از بهشت را شکل می‌بخشند.(سایت باغ ایرانی)
باغهای ایرانی یا در زمین مسطح بنا می شدند و باغهای دشتی بودند،یادر زمین شیبدار،که امکان می داد باغ را با آبشارها و درختهای بیشتر،زیباتر بسازند.در باغ ایرانی توجه خاصی به شکلهای هندسی می شد و شکل مربع که فاصله بین اجزا باغ را ساده و روشن نشان می داد از اهمیت خاصی بر خوردار بود. به وقت کاشتن درخت،نخستین گام ، دقت در تعیین فاصله ی محل کاشت از هر طرف بود و بدین ترتیب مربعهایی شکل می گرفت که از هر طرف که نگاه می کردند ردیف درختان را می دیدند.مثلاُ اگر به باغ جعفری بم بروید می بینید که درختان نخل حتی یک سانتیمتر پس وپیش نیستند.(باغ ایرانی،محمد کریم پیرنیا)
هندسه همچون نقشی که در شکل‌گیری معماری ایرانی دارد شالوده شکل‌گیری باغ نیز به‌شمار می‌آید، تا آنجا که مهمترین ویژگی و شاخصه باغ ایرانی فضای به غایت هندسی، منظم و از پیش طراحی آنهاست.
این شالوده هندسی در انتزاع مفاهیم، مبانی و عناصر شکل‌دهنده باغ و نحوه ترکیب این عناصر و اجزاء که در نهایت به ارایه شکل کلی آن می‌انجامد نقش دارد. از سویی دیگر مجموعه‌ای از نظامها را نیز می‌توان باز شناخت که در شکل‌گیری باغ مؤثرند. این نظامها مجموعه‌ای از قاعده‌ها و اساس فکری، آداب طراحی و نحوه زندگی و حیات مردمان تا روش‌های نظم‌بخشی به فضاها را شامل می‌گردند. برخی از این نظامها همچون نظام مالکیت زمین، نظام اقتصادی و معیشتی و نظام اجتماعی، فراتر از آنکه بر شکل‌گیری باغ تاثیر می‌گذارند، شکل کلی سکونتگاهها و محیط‌های انسانی را تعیین می‌کنند و برخی از آنها بیشتر مختص شکل‌گیری فضاهای معمارانه و آنچه بیشتر مورد توجه ما است یعنی باغ می‌گرداند.
مجموعه این نظامها هنگامی که در ارتباط با هم قرار می‌گیرند و یا صحیح‌تر اینکه بگوییم بر هم منطبق می‌گردند، با مدد از آنچه از محیط طبیعی و مصنوع در اختیار می‌گیرند و با در نظر داشتن اصول، هندسه و هنجارهای معماری ایرانی در محدوده‌ای تعریف شده نمادی از فردوس برین را شکل می‌بخشند. اگر صحبت و بررسی آن مجموعه نظام‌هایی که همچون نظام اقتصادی و نظام اجتماعی در سطحی کلان و در عرصه زیست مردمان تاثیر گذارند را به فرصتی دیگر واگذاریم و امید داشته‌باشیم که بتوانیم نقش آنها را در شکل‌گیری باغ مورد کنکاش قرار دهیم که در جای خود بسیار با اهمیت است، باید به مجموعه‌ای از نظامها همچون نظام اقتصادی، نظام کارکردی، نظام آبیاری و نظام گیاهی و همچنین نظام استقرار سخن به میان آوریم.
هر کدام از این نظامها، اصول و قواعد مدرن اما نانوشته‌ای بوده‌است که تعریف، طرح‌ریزی، شکل‌ریزی و شکل‌گیری بخشی از باغ را در ارتباط با دیگر بخش‌ها به سامان می‌رسانده، تا آنجا که هیچ باغ ایرانی شکل نگرفته مگر آنکه مجموعه این نظامها تحت ساختار و هندسه کلی و نیز هنجار شکل‌بخشی فضای معماری ایرانی، عناصر و اجزاء و عرضه‌ها را بطور توأمان در نظم خود آورده باشد. آنچه تذکر آن بجاست توجه به این نکته است که آنچه نظام‌های باغ دانسته می‌شوند به مانند اصول معماری ایرانی که قابل بازشناسی اما غیر قابل تفکیک‌اند، نه مفاهیمی جدای از هم که جلوه‌ها و وجوهی از تعریف مفهوم‌وار باغ‌اند و در اصل خود جزء بخشی از تعریف یکپارچه از موضوع دانسته نمی‌شوند. بدیهی است که این مجموعه نظامها، ابزار امروز ما برای شناخت هر چه دقیقتر باغ هستند و تصور اینکه هرکدام از آنها به تنهایی وجود خارجی داشته باشند چندان صحیح نیست. شاید بتوان گفت این نظامها که در ارتباط با هندسه و ساختار فضایی معماری و باغسازی ایرانی معنی می‌یابند روایتی هندسی از موضوع مورد نظر همچون زمین، آب و گیاهند.
اغ ایرانی به ساختار و طرّاحی منحصر به فرد آن اشاره دارد. باغ ایرانی پاسارگاد را ریشهٔ معماری این باغها دانسته‌اند. کوروش کبیر شخصاً دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند و در واقع هندسی‌سازی باغ و شکل و شمایل آن از دیدگاه که کوروش به باغ ایرانی گرفته شده‌است. در دورهٔ ساسانیان نیز باغها در جلوی کاخ‌ها و معابد شکل گرفتند و این موضوع در دورهٔ اسلامی نیز ادامه یافت.[۱]
این باغها عنوان یک ساختار کامل، بیانگر رابطهٔ تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی است و نشانه‌ای از سازگار نمودن و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است. در گذشته باغ ایرانی بروز توان نهفتهٔ محیط و ادراک پیچیدگی‌های آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجاد می‌کرد که باعث بقاء و پویایی بستر طبیعی می‌شد.
ندسه باغ ایرانی - باغ سازی پلکانی - باغ تخت مقدمه : معماری ایرانی دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با معماری کشور های جهان از ارزش و رمز و رازی مختص به خود برخوردار است . این ویژگی چون طرحی متناسب ،هندسه ای بدیع ،تناسباتی موزون ،سازه ای دقیق و خلاقیت هایی نو و بالاخره تزییناتی گوناگون که هر یک در غین سادگی معرف شکوه معماری این سرزمین است . هنر باغ سازی یکی از کهن ترین هنر های ایرانیان است که دارای سنت های ارزشمند و قدرتی معنوی است و به بهترین وجه به سمت شمال - جنوبی جهت گیری می شود . شکل باغ در ایران از دیرباز تا کنون با طبیعت و میزان آب تناسبی کامل داشته ،بنابرین از دیرباز باغ ها به شیوه های گوناگون ساخته شده است . با روی آوردن ایرانیان به دین اسلام ،جها ن بینی اسلامی باعث ترویج باغ سازی ایرانی در تمام نقاط ایران شد . لذا ایرانیان بهشتی را در این عالم طرح کردند که با خصوصیات این دنیا مطابقت دارد اما تصویری از آخرت را تداعی می کندو بالا خره می توان اذعان داشت که باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب ،برخوردار از حرمت و محرمیت ،منزه از بیهودگی و افراط و تفریط ،مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز به پایداری است . فرهنگ ایرانی انسان را جدا از طبیعت نمی داند بلکه او را همراه با سلیر عناصر طبیعت و جز لاینفک آن و دل سپردن به طبیعت و استفاده از مناظر طبیعی را علاوه بر اینکه پی بردن به آیات و نشانه ها ی خدا می بیند ،موجب حظ بصر و نشاط روان آدمی می داند . از این رو معماری وهنر ایران به شدت طبیعت گرا است . این اصل در باغ ایرانی سبب به وجود آمدن فضاهای نیمه باز مانند ایوان و کوشک شده است پیوند دهنده فضای طبیعت و بخش ساخته شده می باشد . مهم ترین مشخصه باغ ایرانی که آن را در یک نگاه از باغ های دیگر ملل متمایز می سازد، هندسه حاکم بر آن است ،چراکه طرح کالبدی آن بر اساس ساختار هندسی بسیار دقیق ،حساب شده و منحصر به فرد شکل یافته است که در آن به طور عمده از اشکال مربع و مستطیل استفاده می شود .باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی ،هندسه و مصالح اجرایی ،دارای تنوع فضایی بی نظیری است . تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدود سازی ،تنظیم فاصله دید ،بهره گیری از اشکال هندسی ،طرح کاشت ،ترکیب بندی های متفاوت از گونه های گیاهی ،کارکرد های فضایی آب ،بهره گیری از مصالح و امثال آن نمود پیدا می کند . محور های اصلی ، محور های فرعی ،کرت ها ،انواع حوض ها و فضاهای ساخته شده نشان از یک نظم و وحدت سازی در کلیت باغ می دهند . 1- هندسه حاکم بر باغ سازی ایرانی : عناصر اصلی شکل دهنده هندسه باغ های ایرانی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود : 1-گستردگی دید : محوری در باغ ایرانی وجود دارد که در طول بزرگتر آن کشیده شده است . این محور ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم کارکردی و شکل دهنده منظره اصلی آن است . پدید آوردن فضای تأمل از طریق مواجهه انسان با فضای بی انتها و ساخت و پرداخت منظره بی کران و لایتناهی در عرصه محدود تفرج ،طلب نشاط ،سر خوشی و رهایی از قید های روزمره است . ساماندهی محور اصلی از طریق ایجاد پرسپکتیو های تشدید شونده و تکیه بر ایجاد عمق در فضا صورت می گیرد : خیابانی کشیده تا افق ،بدنه ای از درختان که عمق دید را فراهم می آورد ،جوی آب که تا انتها امتداد یافته ،باغچه های پای درختان و هر عنصر دیگر در جهت تشدید پرسپکتیو ساماندهی می شود . همچنین شیب طبیعی زمین ،موقعیت مناسبی را برای قرار گیری کوشک در نقطه مرتفع فراهم می سازد که تأثیر از معنای فردوس در بهشت شداد می باشد . تفاوت زاویه دید انسان در جهت بالاتر و پایین تر از خط افقی باعث می شود که نزدیک به نظر آید و ناظر را به ادامه مسیر ترغیب کند . برعکس هنگامی که فرد از کوشک نگاه می کند ،فاصله طولانی تر به نظر می آید و به باغ وسعت بیشتری می دهد . همینطور که یکی از اصول معماری ایران درونگرایی بوده است ، باغ ها نیز از این امر تبعیت کرده و دور تا دور آن با دیوار محصور بوده است . علاوه بر عمارت یا کوشک اصلی ،بنای سردر هم وجود داشته است که در راستای محور اصلی قرار داشته است و محل پذیرایی محسوب می شده است .
شکل شماره 1: قرار گیری بنای سردر و کوشک در راستای محور اصلی باغ
محور های آب : هنرمند باغ ساز ایرانی در تفسیر خود از باغ به مثابه مکان مقدس ، پیش از همه به سراغ گرد آوری نماد های قدسی می رود که آب در میان آن ها نقش مهم تری دارد . مهم ترین مسأله برای حیات بخشیدن به باغ ،رساندن آب از نقاط دور دست به آنجا بوده که با حفر چاهها و قنات ها این مشکل حل شده است . آب قنات در جوی ها و جدول های منظم قرار گرفته ،با گذر از رگ و شریان اصلی باغ به نحوی به نهر ها و جدول های فرعی جریان پیدا می کند . این روش آبیاری در طراحی باغ تأثیر گذار بوده است یا به عبارت دیگر طراحی باغ بر اساس گذر آب و تقسیم بندی باغچه ها و به وجود آوردن محور های اصلی و فرعی شکل گرفته است . 3- هندسه مستطیلی : توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزا باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود ،دارای اهمیت خاصی بوده است .مداخله انسان در طبیعت در باغ ایرانی به صورت تحمیل هندسه ویژه هنر ایرانی ، که منشأ آن شناخته نشده به ساختار محیط است . در واقع باغ ایرانی در هر جا که مقدور بوده ،مستطیلی ا زمین را به خود اختصاص داده است .
شکل شماره 2: هندسه مستطیلی حاکم بر باغ سازی ایرانی
۴-تقارن : اصل تقارن را می توان کامل ترین شکل تعادل به شمار می رود . در باغ ایرانی به وفور از این اصل استفاده شده است . کوشک های ساخته شده ،متقارن بوده و بر روی محور یا مرکز تقارن واقع اند . اوج قرینه سازی را می توان در محور های اصلی دید . در محور اصلی حتی درختان ،درختچه ها و گل ها نیز قرینه کاشته شده اند . باغ های مستطیلی بسته به مکان قرار گیری کوشک ،یک یا دو محور تقارن و پلان های مربع اغلب چهار محور تقارن دارند . شکل شماره 3: تقارن طولی به کار رفته در باغ وعمارت هفت تنان در شیراز 5- مرکزیت : اصل مرکزیت بیشتر در کوشک ها دیده می شود . خصوصاً کوشک هایی با طرح هشت بهشت . این اصل در پلان مربع با وجود کوشک در محل تقاطع محور ها در اوج خود می باشد .
باغ سازی پلکانی ایرانی : در بعضی از موارد که موقعیت طبیعی مناسبی برای ساختن باغ به نحوی وجود داشت که امکان بهره برداری از یک تپه یا دامنه ای با شیب زیاد برای ساختن بخشی از عمارت ها و فضاهای باغ پدید می آمد ٬ باغ را به گونه ای سازمان دهی می کردند که حد اکثر بهره برداری از عرصه های مرتفع و سطوح شیب دار صورت می پذیرد .در باغ های طراحی شده در چنین موقعیتی ٬ در بالای تپه یا در بخشی از دامنه کوه که عرصه و سطحی نسبتاً هموار وجود داشت .برخی از عمارت ها و فضاهای مورد نیاز طراحی و ساخته می شوند و در سطح و عرصه ای دیگر که در پایین تپه و عرصه مزبور قرار داشت .عناصر و فضاهایی که چشم اندازی مناسب فراهم می کردند ساخته می شدند .سطح شیب دار نیز غالباً به عنوان فضای سبز مورد استفاده قرار می گرفت . باغ تخت شیراز و قصر قاجار در تهران ،باغ شازده ماهان از این گونه باغ ها به شمار می آیند .باغ پلکانی شیراز (باغ تخت قراچه ) : باغ تخت شیراز یکی از چهار باغ مشهوری است که بنا به نوشته ابن عربشاه در عجایب المقدور و شرف الدین یزدی در ظفر نامه ٬ پیش از دوره گورکانیان وجود داشته است .اساس عمارت اولیه توسط اتابک قراچه گذارده شده و به همین مناسبت به نام باغ تخت قراچه مرسوم گشته است . شکل شماره 4: باغ تخت شیراز
معماری ایرانی دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با معماری کشور های جهان از ارزش و رمز و رازی مختص به خود برخوردار است. این ویژگی چون طرحی متناسب ،هندسه ای بدیع ،تناسباتی موزون، سازه ای دقیق و خلاقیت هایی نو و بالاخره تزییناتی گوناگون که هر یک در عین سادگی معرف شکوه معماری این سرزمین است.
هنر باغ سازی یکی از کهن ترین هنر های ایرانیان است که دارای سنت های ارزشمند و قدرتی معنوی است و به بهترین وجه به سمت شمال –جنوبی جهت گیری می شود. شکل باغ در ایران از دیرباز تا کنون با طبیعت و میزان آب تناسبی کامل داشته ،بنابراین از دیرباز باغ ها به شیوه های گوناگون ساخته شده است.
با روی آوردن ایرانیان به دین اسلام، جها ن بینی اسلامی باعث ترویج باغ سازی ایرانی در تمام نقاط ایران شد، لذا ایرانیان بهشتی را در این عالم طرح کردند که با خصوصیات این دنیا مطابقت دارد اما تصویری از آخرت را تداعی می کندو بالا خره می توان اذعان داشت که باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب، برخوردار از حرمت و محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط، مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز به پایداری است.
فرهنگ ایرانی انسان را جدا از طبیعت نمی داند بلکه او را همراه با سیر عناصر طبیعت و جز لاینفک آن و دل سپردن به طبیعت و استفاده از مناظر طبیعی را علاوه بر اینکه پی بردن به آیات و نشانه ها ی خدا می بیند، موجب حظ بصر و نشاط روان آدمی می داند. از این رو معماری وهنر ایران به شدت طبیعت گرا است. این اصل در باغ ایرانی سبب به وجود آمدن فضاهای نیمه باز مانند ایوان و کوشک شده است پیوند دهنده فضای طبیعت و بخش ساخته شده است.
مهم ترین مشخصه باغ ایرانی که آن را در یک نگاه از باغ های دیگر ملل متمایز می سازد، هندسه حاکم بر آن است، چراکه طرح کالبدی آن بر اساس ساختار هندسی بسیار دقیق ،حساب شده و منحصر به فرد شکل یافته است که در آن به طور عمده از اشکال مربع و مستطیل استفاده می شود.
باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی، هندسه و مصالح اجرایی ،دارای تنوع فضایی بی نظیری است. تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدود سازی، تنظیم فاصله دید ،بهره گیری از اشکال هندسی، طرح کاشت، ترکیب بندی های متفاوت از گونه های گیاهی، کارکرد های فضایی آب، بهره گیری از مصالح و امثال آن نمود پیدا می کند. محور های اصلی، محور های فرعی، کرت ها، انواع حوض ها و فضاهای ساخته شده نشان از یک نظم و وحدت سازی در کلیت باغ می دهند.
هندسه حاکم بر باغ سازی ایرانی
عناصر اصلی شکل دهنده هندسه باغ های ایرانی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
گستردگی دید
محوری در باغ ایرانی وجود دارد که در طول بزرگتر آن کشیده شده است. این محور ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم کارکردی و شکل دهنده منظره اصلی آن است . پدید آوردن فضای تأمل از طریق مواجهه انسان با فضای بی انتها و ساخت و پرداخت منظره بی کران و لایتناهی در عرصه محدود تفرج، طلب نشاط ،سر خوشی و رهایی از قید های روزمره است. ساماندهی محور اصلی از طریق ایجاد پرسپکتیو های تشدید شونده و تکیه بر ایجاد عمق در فضا صورت می گیرد: خیابانی کشیده تا افق، بدنه ای از درختان که عمق دید را فراهم می آورد، جوی آب که تا انتها امتداد یافته ،باغچه های پای درختان و هر عنصر دیگر در جهت تشدید پرسپکتیو ساماندهی می شود. همچنین شیب طبیعی زمین ،موقعیت مناسبی را برای قرار گیری کوشک در نقطه مرتفع فراهم می سازد که تأثیر از معنای فردوس در بهشت شداد می باشد. تفاوت زاویه دید انسان در جهت بالاتر و پایین تر از خط افقی باعث می شود که نزدیک به نظر آید و ناظر را به ادامه مسیر ترغیب کند. برعکس هنگامی که فرد از کوشک نگاه می کند، فاصله طولانی تر به نظر می آید و به باغ وسعت بیشتری می دهد. همینطور که یکی از اصول معماری ایران درونگرایی بوده است، باغ ها نیز از این امر تبعیت کرده و دور تا دور آن با دیوار محصور بوده است. علاوه بر عمارت یا کوشک اصلی، بنای سردر هم وجود داشته است که در راستای محور اصلی قرار داشته است و محل پذیرایی محسوب می شده است.
محورهای آب
هنرمند باغ ساز ایرانی در تفسیر خود از باغ به مثابه مکان مقدس، پیش از همه به سراغ گرد آوری نماد های قدسی می رود که آب در میان آن ها نقش مهم تری دارد. مهم ترین مسأله برای حیات بخشیدن به باغ ،رساندن آب از نقاط دور دست به آنجا بوده که با حفر چاهها و قنات ها این مشکل حل شده است. آب قنات در جوی ها و جدول های منظم قرار گرفته ،با گذر از رگ و شریان اصلی باغ به نحوی به نهر ها و جدول های فرعی جریان پیدا می کند . این روش آبیاری در طراحی باغ تأثیر گذار بوده است یا به عبارت دیگر طراحی باغ بر اساس گذر آب و تقسیم بندی باغچه ها و به وجود آوردن محور های اصلی و فرعی شکل گرفته است.
هندسه مستطیلی
توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزا باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود، دارای اهمیت خاصی بوده است .مداخله انسان در طبیعت در باغ ایرانی به صورت تحمیل هندسه ویژه هنر ایرانی، که منشأ آن شناخته نشده به ساختار محیط است . در واقع باغ ایرانی در هر جا که مقدور بوده ،مستطیلی از زمین را به خود اختصاص داده است.
تقارن
اصل تقارن کامل ترین شکل تعادل به شمار می رود. در باغ ایرانی به وفور از این اصل استفاده شده است. کوشک های ساخته شده ،متقارن بوده و بر روی محور یا مرکز تقارن واقع اند. اوج قرینه سازی را می توان در محورهای اصلی دید. در محور اصلی، حتی درختان، درختچه ها و گل ها نیز قرینه کاشته شده اند. باغ های مستطیلی بسته به مکان قرار گیری کوشک ،یک یا دو محور تقارن و پلان های مربع اغلب چهار محور تقارن دارند.
مرکزیت
اصل مرکزیت بیشتر در کوشک ها دیده می شود. خصوصاً کوشک هایی با طرح هشت بهشت. این اصل در پلان مربع با وجود کوشک در محل تقاطع محور ها در اوج خود است.
باغ سازی پلکانی ایرانی
در بعضی از موارد که موقعیت طبیعی مناسبی برای ساختن باغ به نحوی وجود داشت که امکان بهره برداری از یک تپه یا دامنه ای با شیب زیاد برای ساختن بخشی از عمارت ها و فضاهای باغ پدید می آمد. باغ را به گونه ای سازماندهی می کردندکه حداکثر بهره برداری از عرصه های مرتفع و سطوح شیب دار صورت می پذیرد. در باغ های طراحی شده در چنین موقعیتی در بالای تپه یادر بخشی از دامنه کوه که عرصه و سطحی نسبتاً هموار وجود داشت. برخی از عمارت ها و فضاهای مورد نیاز طراحی و ساخته می شوند و در سطح و عرصه ای دیگر که در پایین تپه و عرصه مزبور قرار داشت. عناصر و فضاهایی که چشم اندازی مناسب فراهم می کردند ساخته می شدند. سطح شیب دار نیز غالباً به عنوان فضای سبز مورد استفاده قرار می گرفت. باغ تخت شیراز و قصر قاجار در تهران، باغ شازده ماهان از این گونه باغ ها به شمار می آیند.
باغ پلکانی شیراز
باغ تخت شیراز یکی از چهار باغ مشهوری است که بنا به نوشته ابن عربشاه در عجایب المقدور و شرف الدین یزدی در ظفر نامه پیش ازدوره گورکانیان وجود داشته است. اساس عمارت اولیه توسط اتابک قراچه گذارده شده و به همین مناسبت به نام باغ تخت قراچه مرسوم گشته است.
پردیس‌ها
افسانه‌های كهن، منوچهر پیشدادی را نخستین كسی می‌دانند كه در جهان به احداث و آفرینش باغ و بوستان پرداخت. اقوام ایرانی با تجربه‌ای كه در زمان دراز به دست آوردند، جوی‌ها و كانال‌های بسیاری از رودهای خروشان حفر کرده و دشت‌های خشك را به كشتزار و درخت‌زار تبدیل میکردند. بعدها آب‌یاب‌های متبحر به كندن قنات‌ها روی آوردند و در این زمینه پیشتاز شدند تا شهرهای ایران بیش از گذشته از موهبت آب و سرسبزی برخوردار شوند.
آغاز انتظام بخشی باغها در ایران و حتی جهان را باید در زمان هخامنشیان جستجو كرد، چراكه با توجه به قراین، ناحیه پارس كه مقر فرمان‌رانی این شاهان بوده، باغهای مصفا و انبوه داشته است. باغ سلطنتی كوروش كبیر حدود قرن 6 قبل از میلاد با شبكه‌ای منظم و مسیری سنگفرش و آب‌روهای متعدد از نمونه‌های اولیه روی كار آمدن این پدیده در عالم است. پس از وی عموزاده‌اش داریوش اول، پایتخت بهاره‌اش، تخت‌جمشید را برای برپایی مراسم عید نوروز بر پا ساخت و آن را پر از باغهای خرم کرد.
نقوش متعدد درختان سرو حجاری شده روی پلكان كاخش نیز بیانگر آنند كه كاخ مزبور در محوطه‌های سبز پهناوری واقع شده بود و نوادگانش هم درخصوص پی‌ریزی مقرهای حكومتی‌شان از همان رویه جدشان پیروی كردند.
صدها سال بعد، در دوران ساسانیان باغسازی گسترش فراوانی پیدا کرد و جایگاه طبیعت در تفكر زرتشت به ویژه پرستش آب موجب شد باغ قصرهایی از این دوره مانند تخت‌سلیمان در بستر طبیعی جذاب، همچون دریاچه مكان‌یابی شوند.
البته بسیاری از محققین با شکوهترین عصر باغسازی در ایران را در دوره صفوی می‌دانند. در این دوران باغات به عنوان عنصر شکل‌دهنده ساختار فیزیکی شهر بودند و مثل یک منظومه سبز تمام ساختار شهر را تحت تاثیر قرار میدادند.
باغسازی در دوران صفویه از قزوین شروع شد. این شهر به عنوان پایتخت صفوی انتخاب شد و به صورت باغ شهر سازمان یافته بود که اکنون از باغ های درباری به جز چند ساختمان چیزی باقی نمانده است. در زمان شاه عباس، پایتخت از قزوین به اصفهان تغییر مکان داد.
در اصفهان از همنشینی فضاهای شهری، خیابان، میدان و باغ ساختار هندسی این باغ شهر شکل گرفت. میدان نقش جهان به شکل مستطیل و خیابان چهارباغ به صورت خطی عمود بر رودخانه زاینده رود، 2 عنصر اصلی شکل دهنده شهر اصفهان بودند. در واقع نظام کالبدی شهر از تقاطع دو محور چهار باغ و رودخانه شکل گرفت.
سیر تحول طراحی باغ در دوره صفویه نیز هماننده زنجیرهای به دورة تیموریان مرتبط بوده و در دوران قاجاریه به علت ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اروپا نشانههایی از الگوی باغسازی اروپایی در باغهای ایران نفوذ کرد و در دوران پهلوی به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر کشورهای اروپایی احداث باغها و پارکهای اروپایی و یا آمیخته ای از آنها رواج یافت.
طراحی دقیق
نظم و تناسبات موزون در طراحی، احداث باغ در زمین شیبدار، فضاهای داخلی و عمارت یا كوشك در مركز یا بلندترین قسمت باغ و ارتباط این بناها با آب، گیاه و زمین، استفاده از یك حوض یا استخر دائمی و اصلی برای تامین آب و زیبایی چشم‌انداز و تامین روشنایی از طریق انواع قندیل‌ها و فانوس‌ها در اطرافشان، محورهای اصلی و فرعی و سود جستن از خطوط راست، محصور بودن، استفاده از سنگ‌های تراشدار در كف جوی‌ها، تركیب‌های متفاوت از انواع گیاهی، وجود چشم‌اندازهای وسیع و باز در محورهای اصلی باغ از جمله ویژگی‌هایی هستند كه در جوار یكدیگر باغ ایرانی را شكل می‌دهند.
باغهای دوره اسلامی
با گرویدن ایرانیان به اسلام، ترویج باغسازی ایرانی تمام قلمروی اعراب را فراگرفت. از شبه‌قاره هند تا اسپانیا. به طوری كه در این زمان باغهای گسترده سكونتگاهی، حكومتی، سكونتگاهی ـ حكومتی، میوه، باغهای واقع در كنار رودخانه‌ها و انواع دیگر شكل گرفتند.
در نتیجه معماران و شهرسازان الگویی از باغ، معماری و شهر را در قالب شهر باغ ارائه دادند. آنها به کمک آنچه از محیط در اختیار گرفتند و با در نظر داشتن اصول هندسه و هنجارهای معماری ایرانی نمادی از بهشت برین را به وجود آوردند.
معماری
مهمترین ویژگی معماری پردیس‌ها و شهر باغها، شکل چهار بخشی زمین بود كه از اشكال مربع و مستطیل در ساخت خود استفاده می کرد و در پی آن كاربرد وسیع نوعی از باغها تحت عنوان چهارباغ به وقوع پیوست كه طبق برخی نظرات، نتیجه ابعاد تمثیلی چهار نهر بهشتی در قرآن است.
فرم چهار وجهی ظاهرا سهل‌ترین راه برای شخم‌زدن زمین و حركت آن در جهت مستقیم و موازی هم و همچنین آسان‌ترین راه برای آبرسانی با طی كردن مسافت كمتر و جلوگیری از هدر رفتن آب به نظر می‌رسد و شاید زمانی كه انسان شروع به كشاورزی نمود، برای آماده ساختن خاك به این قاعده هندسی دست یافته باشد.
از نگاه علمی، پیشینه این نوع باغها به دوران كوروش هخامنشی (به دلیل خصایص كاخ و باغش) و حتی قبل‌تر می‌رسند. با استناد بر كاسه سفالی كشف شده از میان رودان (2000 سال قبل از میلاد) یا حتی درفش فلزی به دست آمده از شهداد كرمان از هزاره چهارم قبل از میلاد، شواهدی از استفاده از این هندسه در باغهای پیشین مشهود می شود. این طراحی و معماری در گذر زمان آنچنان قوام یافت كه 400 سال پیش به احداث شهر باغ اصفهان انجامید؛ مجموعه‌ای از معماری، طبیعت و انسان كه اوج زیبایی‌شناسی در این عرصه است.